1608 साली लंडनला जन्मलेले, जागतिक कीर्तीचे कवी, लेखक जॉन मिल्टन यांनी 1644 साली ब्रिटिश राजसत्ता आणि संसद या दोहोंना उद्देशून, राजकीय सेन्सॉरशिपच्या विरोधात एक पुस्तिका लिहिली होती, एरीओपॅजिटिका हे तिचे नाव.
त्यांच्याच काही भाषणांचे आणि उताऱ्यांचे एकत्रित संपादन करुन त्यांनी स्वतः हे पुस्तक प्रकाशित केले होते, या पुस्तकाने ब्रिटिश राजसत्तेच्या तोंडचे पाणी पळालं होतं!
हे पुस्तक म्हणजे जॉन मिल्टन यांचं सर्वात प्रसिद्ध राजकीय-पत्रात्मक भाषण होय. ते केवळ विचारांचं पुस्तक नसून व्यक्तिगत आयुष्यात त्यांना सोसाव्या लागलेल्या घावांमधून जन्माला आलेली साहित्यकृती होती.
त्या काळात इंग्लंडमध्ये सरकारने लोकांना पुस्तके, लेख
कारण, त्यांनी त्या काळात विवाह आणि स्त्री-पुरुष संबंधांविषयी धाडसी लेख लिहिले होते. त्या लेखांना सरकारने परवानगी दिली नव्हती. त्यांचा स्वतःचा आवाज सरकारने दाबला होता. दडपशाहीच्या अनुभवामुळे ते मनोमन पेटून उठले. या दरम्यान त्यांच्या आयुष्यात अशा घटना घडल्या की तो कोलमडून पडले होते. त्या उद्वेगातून त्याने लेखणी चालवली, विचारमंथन करणारे लेख लिहिले.
'जो विचार छापण्यापूर्वी सरकारची परवानगी घेणे आवश्यक आहे, तो विचार खऱ्या अर्थाने स्वतंत्र नाही.' असं त्यांचं म्हणणं होतं. जाज्वल्य वैचारिक मांडणीमुळे त्यांचं हे पुस्तक अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचं सर्वात नेमकं आणि प्रभावशाली पाठराखण करणारं पुस्तक म्हणून आजही ओळखलं जातं.
या पुस्तकातील काही विधाने अत्यंत लक्षणीय आणि मर्मभेदी
वाईट विचारांशी लढायचं असेल, तर त्यांच्यावर बंदी लादण्याऐवजी त्यावर चर्चा करावी.
सत्याला बंदीची गरज नसते; ते स्वतःच्या तेजाने जगाला आकर्षित करते.
लोकांना विचार करण्याचं स्वातंत्र्य दिलं पाहिजे; कारण शिकण्याचा मार्ग चुकांमधून जातो.
ज्ञान घेण्याचं, बोलण्याचं आणि विवेकबुद्धीनुसार मुक्तपणे मांडण्याचं स्वातंत्र्य सर्वांना द्यावं, कारण हे स्वातंत्र्य सर्व स्वातंत्र्यांपेक्षा श्रेष्ठ आहे.
सत्य आणि समज या अशा भौतिक गोष्टी नाहीत की त्या परवानग्या, सत्तेचे शिक्के किंवा कायद्यांनी बंदिस्त करून ठेवल्या जाव्यात.
जो एखादं चांगलं पुस्तक नष्ट करतो, तो प्रत्यक्षात मानवी बुद्धीचाच वध करतो.
पुस्तक ही काही मृत वस्तू नाही, त्यात अनेक जीवनांचे सामर्थ्य दडलेले आहे.
एखादा व्यक्ती जर स्वतः विचार न करता फक्त दुसऱ्याने सांगितलं म्हणून विश्वास ठेवत असेल तर तो धर्मवादाचा अभ्यासक न ठरता निव्वळ अनुयायी ठरतो.
जेव्हा कोणत्याही दडपणाशिवाय तक्रारी ऐकल्या जातात, त्यावर मनापासून विचार केला जातो आणि त्यानुसार त्वरित सुधारणा केली जाते, तेव्हाच एक समाज खऱ्या अर्थाने नागरी स्वातंत्र्याला पोचतो.
सत्य आणि असत्य यांना भिडू दिले पाहिजे, कारण सत्याला ठाऊक असतं की, अखेरीस विजय त्याचाच होणार आहे!
वास्तवाला न भिडलेली, कसोटीला न उतरलेली सद्गुणता मी स्तुतीस पात्र मानत नाही.
जॉन मिल्टनची थोरवी इथेच संपत नाही. त्यांच्या आयुष्यातील उलथापालथ भयंकर होती. त्यांचे वडील संगीतकार आणि धार्मिकदृष्ट्या उदारमतवादी होते, त्यांचेच विचार जॉनमध्ये रुजले होते. बालपणीच जॉनची ग्रीक-लॅटिनवरची पकड मजबूत झाली होती; त्यांनी केंब्रिज विद्यापीठात शिक्षण घेतले. वयाच्या 33 व्या वर्षी त्यांनी मेरी पॉवेलशी लग्न केले.
लग्नानंतर अवघ्या काही महिन्यांत मेरी पॉवेल, त्यांना सोडून गेली होती; त्या धक्क्यातून सावरण्यासाठी त्यांनी विवाह आणि घटस्फोटावर विचारमंथन करणारे लेख लिहिले. पण ते लेख सरकारच्या नियमांमुळे छापता आले नाहीत.
सरकारची ही बंधने त्यांना विलक्षण जाचक वाटली. मिल्टन यांनी राजकीय, वैचारिक धाडसी लेख लिहायला सुरुवात केली. एरीओपॅजिटिका ही याच काळातली पुस्तिका.
काही वर्षांनी त्यांची पत्नी परत आली आणि त्यांचं सहजीवन पुन्हा सुरू झालं. हे सुख फार काळ लाभलं नाही. मेरीचा अकाली मृत्यू झाला. तिच्या मृत्यूनंतर मिल्टननी कॅथरीनशी लग्न केले.
तिच्यासोबत त्यांचे दिवस आनंदाचे गेले. त्यांच्या पत्नीस गर्भधारणा होताच ते खूप आनंदी झाले. मात्र प्रसुतीदरम्यान पत्नी आणि नवजात मूल दोघेही मरण पावले; त्यामुळे त्यांना मोठा मानसिक धक्का बसला.
एलिझाबेथ मिन्शुलशी त्यांनी तिसरे लग्न केले, मात्र त्यांच्या नात्यात शारीरिक आकर्षण नव्हते तर परस्परांसाठीचे सहजीवन होते. एलिझाबेथसोबत त्यांचे आयुष्य तुलनेने स्थिर राहिले. या सर्व गोष्टींचे आघात त्यांच्या मानसिकतेवर आणि मेंदूवर होत राहिले.
परिणामी १६५२ साली मिल्टन पूर्णत: आंधळे झाले. तरीही त्यांनी लेखन थांबवले नाही, आपली महान काव्ये—Paradise Lost, Paradise Regained, Samson Agonistes, ही महान काव्ये त्यांनी डिक्टेशन द्वारे लिहून घेतली. साहित्य निर्मितीची ही गोष्ट जगाच्या साहित्य इतिहासातील सर्वात प्रेरणादायी उदाहरणांपैकी एक मानली जाते.
मिल्टन केवळ कवीच नव्हते; ते उगाच ट ला ट आणि री ला री लावणारे, कुठल्याशा मेहरबानीसाठी सरकार आणि यंत्रणा यांचे तळवे चाटणारे तर बिलकुल नव्हते! त्यांना अभिव्यक्ति स्वातंत्र्याची ओढ होती. त्या साठी चर्च तसेच राजसत्ता यास त्यांनी कडवा विरोध केला; नागरिकांच्या हक्कांचे विचार त्यांनी मांडले!
त्यांच्या आयुष्यातील शेवटची वर्षे अंधत्व, आर्थिक अडचणी आणि राजकीय बदलांमुळे कठीण गेली. तरीही ते आपल्या विचारांपासून कधीही मागे हटले नाहीत. १६७४ मध्ये विपन्न अवस्थेत त्यांचे निधन झाले. तीन विवाह, अंधत्व, मुलांचे मृत्यू, राजकीय अस्थिरता अशा प्रतिकूल परिस्थितीतून त्यांनी महान साहित्य निर्माण केले.
आजघडीला जगभरात बरेच साहित्यिक, हे बोटचेपे आणि निव्वळ चरणचुंबक झालेले दिसतात! सरकारकडून एखाद्या समितीवर वर्णी, कुठल्या तरी निष्फळ संमेलनाचे अध्यक्षपद, कसला तरी पुरस्कार, कुठले तरी कॉंट्रॅक्ट यावर डोळा ठेवून अळीमिळीगुपचिळी करून बसलेले अनेक लिहिते खुजे हात आजूबाजूला दिसतात!
'कागदाची घडी आणि पेनावर कंट्रोल' अशा अवस्थेत स्वतःला कोंडून घेतलेल्या अनेक आत्मकोशमग्न साहित्यिकांकडे पाहिले की वैषम्य वाटते, मात्र जॉन मिल्टन सारख्या अस्सल लोकांचं लेखन वाचनात आलं की लेखणीवरील श्रद्धा दृढ होते आणि आपण 'राइट ट्रॅक'वर आहोत याचे समाधान मिळते.
381 वर्षांपूर्वी आजच्या तारखेस लिहिलेली एक पुस्तिका आजही अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यासाठी मार्गदर्शक ठरते, ही गोष्ट चांगली की वाईट हे ज्याने त्याने ठरवायचे आहे!
- समीर गायकवाड
फोटोमध्ये - डेबोरा आणि ऍनी या आपल्या मुलींना, जॉन मिल्टन डिक्टेशन देतानाचे दृश्य.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा