गवाक्ष - गावसंस्कृतीचं अक्षरलेणं..

गवाक्ष - गावसंस्कृतीचं अक्षरलेणं..

गावाकडून येणाऱ्या एसटी बसच्या खिडकीला दुधाचे कॅन्ड, जेवणाचे डबे लावलेले असत. गावातून आणलेल्या दुधाच्या वरव्यांचे वाटप करताना गावातल्या पोरांना डबे पोहोच करण्याचे काम होई, शहरातल्या खानावळीतलं अन्न गोड लागत नसायचं अशातली गोष्ट नव्हती मात्र त्यात मायेचा तो ओलावा नसायचा जो गावाकडून येणाऱ्या डब्यात असायचा. पहाटे उठून आईने करून दिलेल्या भाकऱ्या दुपारी फडकं सोडेपर्यंत वाळून खडंग झालेल्या असत पण त्या भाकऱ्यांना तिचा मुलायम हात लागल्याच्या मखमली जाणीवेपुढे त्याचं काहीच वाटत नव्हतं. त्या भाकरीचा घास अमृतानुभवी व्हायचा. जठराग्नी तृप्त व्हायचा. जेवण आटोपताना बोटे चाखून झाल्यावर फडकं झटकून पुन्हा डब्यात ठेवून दिलं जायचं तेंव्हा दंड घातलेली आईची साडी नजरेसमोर तरळून जायची. डबा धुताना तिचा सुरकुतलेला हात आपल्या हातावरून फिरत असल्याचा भास व्हायचा. धुवून स्वच्छ केलेला रिकामा डबा दिवस मावळण्याआधी एसटी स्टॅन्डवर पोहोच केला जायचा. रोजच्या जीवनातली अनेक कामे कंटाळवाणी वाटत पण त्या डब्याची ओढ कधी कमी झाली नाही, ते कधी काम वाटलं नाही. कारण त्या डब्यासोबत आईचा स्पर्श यायचा, गावाकडच्या मातीचा गंध यायचा, डबा घेऊन येणाऱ्या निरोप्यासोबत तिथल्या माणसांचा दरवळ यायचा, त्या अन्नात तिथल्या कोवळ्या कंच अंकुरांचा अंश यायचा, गावकुसाच्या खुशालीचा निशब्द सांगावा कानी पडायचा ! या डब्याची ओढ केवळ अन्नासाठी कधीच नसायची, ही ओढ असण्याचं मुख्य कारण म्हणजे गावाची ओढ, आपल्या माणसांची आणि मातीची ओढ ! जी माणसं गावाकडच्या मातीत केवळ काही दिवस, काही महिने जगतात त्यांना ही ओढ केवळ बेचैन करते असे नव्हे तर ती जगण्याच्या लढाईत सतत साथसोबत देखील करते. वेळप्रसंगी हिंमत देते. बदलत्या जीवनशैलीत आणि भौतिक सुखांच्या अक्राळविक्राळ  परिघात आकसत चाललेल्या जीवनात या ओढीचं महत्व अनन्यसाधारण आहे. 'गवाक्ष'ने अनेकांची ही ओढ अधिक तीव्र केली, टोकदार केली. आज या जाणिवेचा समारोप करताना भारावून गेलोय.

तिढा ..

एका रणरणत्या दुपारी सुनीताने कानूबाबापाशी वाढेगावात मस्क्यांच्या घरी निरोप पाठवला की, "कस्तुराला शक्य तितक्या लवकर माहेरी पाठवून देण्याची तजवीज करा." आपली आई विमलबाई हिला न विचारता सुनीताने हा कारभार केला होता. आठवड्याने कानूबाबा सहज विमलच्या घरी आला तेंव्हा गप्पांच्या ओघात त्यानं सुनीताने दिलेल्या सांगाव्याचा उल्लेख करताच विमल चाट पडली. आपल्याला न विचारता इतका मोठा निर्णय आपल्या लेकीने का घेतला असावा या विचाराच्या भुंग्यानं तिचं मस्तक पोखरून काढलं. रानात खुरपणीला गेलेली सुनीता माघारी येऊपर्यंतही तिला दम निघाला नाही. कानूबाबा घरातून बाहेर पडताच, पायताणं पायात सरकावून धाडदिशी दारं आपटून ताडताड ढांगा टाकत ती रानाकडे निघाली. वाटेनं तिच्या डोक्यात विचारांचं मोहोळ उठलं होतं. सात आठ वर्षापूर्वीचा तो दिवस तिला अजूनही टक्क आठवत होता ज्यादिवशी गोविंदनं आपल्याच माणसांच्या रक्तानं कुऱ्हाडीचं पातं माखवलं होतं.

नागरिकत्वाबद्दलची अनास्था...

संसदेत एका महत्वाच्या विधेयकावर चर्चा सुरु आहे. सिटीझनशिप अमेंडमेंट बिल. (CAB)
हे विधेयक म्हणजे दाखवायचे दात आहेत आणि खायचे दात म्हणजे एनआरसी आहे( नॅशनल रजिस्ट्रेशन ऑफ सिटिझनशिप - नागरिकत्वाची राष्ट्रीय नोंद)
हे कसे ते पाहुयात -
आपल्या देशाचे नागरीकत्व कुणाला द्यायचे याच्या मसुद्यात सुधारणा करणारं विधेयक असं या CAB बद्दल ढोबळमानाने म्हणता येईल.

देशाचे नागरीकत्व मिळवण्यासाठी काही अटी आहेत जसे की त्या व्यक्तीचा भारतात जन्म झालेला असावा वा त्याच्या जन्मदात्यापैकी एकाचा जन्म भारतात झालेला असावा किंवा ज्याचा सामान्यतः अकरा वर्षांचा रहिवास पूर्ण असावा. या खेरीज फाळणीच्या वेळी पाकिस्तानातून भारतात विस्थापित झालेल्या लोकांसाठी काही उपकलमे आहेत.
आता या महत्वाच्या विधेयकात दुरुस्ती केली जातेय.
काय आहे ही दुरुस्ती -
या दुरुस्तीनुसार देशात त्या हिंदू, शीख, पारशी, बुद्ध, जैन आणि ख्रिश्चन धर्मीय लोकांना नागरिकत्व मिळेल जे पाकिस्तान, अफगाणिस्तान आणि बांगलादेशमधून आलेले असतील. या खेरीज ११ वर्षे रहिवासाची अट शिथिल करून ६ वर्षे करण्याची शिफारस यात आहे.
आता यात केवळ मुस्लिमांना सरकारने वगळले आहे.

खपली ...

दुपारची वेळ होती. ऊन चांगलंच भाजून काढत होतं. पाणंदीतून वर आल्यावर गावाच्या कच्च्या रस्त्यालगत असलेल्या डांबरी सडकेनजीक एस.टी. च्या थांब्यावर लिंबाच्या सावल्यांचा झिम्मा सुरु होता. मधूनच येणारी वाऱ्याची आल्हाददायक झुळूक गारवा जवळ आल्याची जाणीव करून देत होते. वर ऊंच आभाळात पाखरांचे खेळ सुरु होते, सूर मारून खाली येणारी घार नजरेच्या टप्प्यात येऊन गर्रर्रकन वळून पुन्हा झेप घेत होती, तिच्यामागे तिचा थवा घुमत होता. वाऱ्याचा जोर वाढला की पाखरं शांत होती आणि रस्त्याला लागून असलेल्या चिंचांच्या झाडाचा नाजूक पाला झड लागावी तसा पडत होता, ती पानझड पानविड्यातल्या गुंजपत्त्याची काळया मातीवर रांगॊळी काढल्यागत दिसत होती. इथं सडकेला वाहनांची वर्दळ कायम असते, भुर्रर्रकन जाणाऱ्या गाड्या आणि त्यात बसलेली रंगीबेरंगी कपड्यातली माणसं पाहताना वेळ कसा जातो ते काळत नाही. गावात मन लागलं नाही, घरी भांड्याला भांडं लागलं की इथल्या मैलाच्या दगडाला टेकून बसायचं, कुणाशीही न बोलता नुसतं निरखत राहिलं की आभाळ काळजात उतरतं. इथली लगबग पाहताना मनातला गाळ निवळत असल्यानं मुकाटयानं बसलेली माणसं हटकून दिसत होती. तर काही बोलघेवडी मंडळी चकाट्या पिटत होती. गावात येणारे जाणारे हौसे, गवसे, नवसे आणि अडली नडली मंडळी गाठ पडण्याचं हे सगळ्यात नेमकं ठिकाण असल्यानं रिकामटेकडी गुळाच्या ढेपेवर घोंगावणाऱ्या माशांगत दिसत होती. ज्यांना पार, देऊळ,चावडी कुठंच गोडी वाटत नसं ते जीव इथं रमत. त्यातलेच काही चेहरे सडकेच्या डाव्या बाजूस असलेल्या दामूअण्णाच्या हॉटेलात ओशाळभूतपणे बसून होते. स्टॅन्डजवळ एकाची वाट पाहत तिष्टत उभा होतो. सत्तरी पार केलेलं एक जोडपं एसटीतून उतरलं. त्यांच्या कपाळाला लावलेलं आडवं कुंकू घामानं पसरलेलं होतं. दोघंही चालताना गुडघ्यात वाकत होते. बहुधा तुळजापूरला जाऊन आलेले असावेत. अंग भाजून काढणाऱ्या उन्हाची त्या थकलेल्या जोडप्यास याची सवय नसणार. त्यांच्यात धूसफूस चालली होती. भांडणाच्या भरात खाली उतरले होते.

कबाडीबाजारमधले बघे...

परवा इनबॉक्समध्ये एकजणांचा मेसेज आला होता. 'मुलाला सेक्सबद्दल सांगायचंय. पण कसं सांगायचं आणि कोणत्या शब्दात सांगायचं, कोणती वेळ बघून विषय काढू याचा नेमका अंदाज येत नाहीये."
त्यांची अडचण बरोबर होती. त्यांनी लिहिलं होतं, "वडीलांच्या हातात कधीतरी पिवळं पुस्तक पाहून आजोबांनी त्यांना हाडं ढिले होईपर्यंत बुकलून काढलेलं, नंतर वडील घरी नसताना व्हिडीओप्लेयरवर पॉर्न कॅसेट पाहताना रंगेहात पकडून वडीलांनी त्याची धुलाई केलेली. आता पिवळी पुस्तके नाहीत की पॉर्न कॅसेट नाहीत, आता मामला अधिक किचकट झालाय कारण पॉर्न सहज उपलब्ध आहे, ते मुलाच्या मोबाईलमध्ये आहे. माझ्या मोबाईलमध्ये आहे, जिथे जिथे इंटरनेट आहे तिथे तिथे पॉर्न आहे. मग मुलाला नेमक्या कोणत्या पद्धतीने विषय काढून सांगू याचा उलगडा होत नाहीये, बापू तू सांगशील का ?" टेक्स्ट मेसेज पाठ्वण्याऐवजी त्यांना कॉल केला. थेट बोलल्यावर त्यांना हायसं वाटलं.

गुलमोहर

लग्नाला एक तप उलटून दोन लेकरांची आई झालेल्या कामिनीच्या सौंदर्यात तसूभर फरक पडला नव्हता, अंगावरची सगळी गोलाई जागच्या जागी होती आणि रसरसलेली काया कार्तिकातल्या गव्हाळ उन्हासारखी ओजस्वी दिसत होती. समृद्धी, श्रीमंतीत सजलेल्या कामिनीचा गतकाळ वेगळा होता. कामिनी म्हणजे आटीव दुधाची ढेप होती. ती एखाद्या गिर्रेबाज कबुतरासारखी वाटे पण वास्तव तसं नव्हतं. पाहता क्षणी नजरेत भरेल असं उफाड्याचं अंग लाभलेली कामिनीवर नजर ठरत नसायची. गावातल्या टोळभैरवाची नजर तिच्यावर असायची. ती मात्र भुईवर डोळे खिळवून खालच्या मानेनं जायची. कामिनीचा बाप साधू हा नावालाच साधू होता, वर्तन मात्र नावाच्या विपरीत होतं. गावात जी मोजकी मंडळी होती दारूच्या आहारी गेली होती त्यात साधूचा नंबर बराच वरचा होता. त्याची कमाई शून्य होती पण मुजोरी टिकोजीरावाच्या वरची होती. वरतून 'कोण भितो कर्जाला, कर गं रांडे पुरणपोळ्या' असा सगळा मामला होता. चार धटिंगण घरी आणायचे आणि त्यांना फुकटचे खाऊ पिऊ घालायचे, फालतूचा रुबाब या त्याच्या सवयी होत्या. त्याच्या रोजच्या जगण्यात कसलाच आचपेच नव्हता, दारूच्या नशेत तर्रर्र असल्यावर चिचुंद्रीच्या डोक्याला चमेलीचं तेल लावायला तयार असणाऱ्या साधूने बायकोपोरांच्या घासाची चौकशी कधी केली नव्हती. साधूला चार मुली आणि एक पोरगा होता. थोरल्या कामिनीच्या पाठीवर जुळ्या पोरी झालेल्या.

बदनाम गल्ल्यांचा 'अक्षर फरिश्ता' - मंटो !

सआदत हसन मंटो यांच्या जीवनावरचा नवाजुद्दिन सिद्दिकी अभिनित 'मंटो' हा चित्रपट २१ सप्टेबर रोजी रिलीज झालाय. नंदिता दास यांनी त्याचं दिग्दर्शन केलंय. मंटोच्या कथांवर आधारलेले 'काली सलवार', 'मिर्जा- गालिब', 'शिकारी', 'बदनाम', 'अपनीनगरियां' हे सिनेमे येऊन गेलेत. शिवाय पाकिस्तानमध्येच त्यांच्यावर जिओ फिल्म्सने बनवलेला याच नावाचा बायोपिक येऊन गेलाय. या चित्रपटात मंटोच्या काही प्रसिद्ध कथा समोर येतात, कथेतली पात्रे येतात, मंटोच्या आयुष्यातील काही महत्वाच्याघटनांचा पट रंगत असताना या कथातील पात्रे मध्ये येतात त्यामुळे रसभंग होतो. मंटो दाखवायचे म्हणजे त्यांच्या आयुष्यातल्या घटनांचा पट उलगडताना त्यांच्या कथांवर भाष्य होणं अनिवार्यच आहे. मात्र चित्रपट संपल्यानंतर मंटो जितके लक्षात राहतात तितक्याच त्यांच्या कथाही लक्षात राहतात. मात्र एकूण परिणाम साधण्यात चित्रपट कमी पडतो. असं का होतं ? हा या चित्रपटाच्या रसग्रहणाचा भाग होऊ शकतो. इस्मत चुगताई कोण होत्या, मंटोच्या जीवनात वेश्यांचं काय स्थान होतं आणि मुख्य म्हणजे मंटोनी तत्कालीन साहित्याच्या तथाकथित मापदंडांना सुरुंग लावत कोणतं साहित्य लिहिलं होतं हे विस्ताराने समोर न आल्याने ज्यांना या विषयी काहीच माहिती नाही वा अल्पशी माहिती आहे त्यांच्या पदरी फारसं काही पडत नाही. मंटो समजून घेण्याआधी त्यांचं साहित्य समजून घ्यायला हवं मग ते पानागणिक उलगडत जातात !

नाळ

नारायण काकांच्या घराबाहेर सकाळपासूनच माणसांची रीघ लागली होती. बामन काका गेल्याचा गलका गावात तांबडफुटीलाच उठला आणि दिवस उजाडायच्या बेतात असतानाच माणसं एकेक करून काकांच्या घरी गोळा होत गेली. सुताराच्या आळीला वरच्या अंगाने डाव्या बाजूला वळलं की बामन गल्ली होती तिथंच विठ्ठलाचं जुनं मंदीर होतं, त्याला लागून कुलकर्ण्यांची तीन घरं होती. या तीन घरांमुळे गल्लीचं नाव बामन गल्ली पडलेलं. नारायण कुलकर्ण्यांच्या किती पिढ्या इथं होत्या हे सांगणारे जुने वड पिंपळ खूप कमी होते. नारायण, वामन आणि विष्णू हे तिघं सख्खे भाऊ, त्यातले नारायण थोरले बंधू. वामन आणि विष्णूची मुले त्यांना नारूकाका म्हणत, गावानं मात्र त्यांना आपल्या घरातल्या ज्येष्ठ चुलत्याचं स्थान दिलेलं. ते अख्ख्या गावाचे काका होते. त्यांचे वाडवडील इथलेच असं ते आवर्जून सांगत. गावच्या विठ्ठल मंदीराची पूजाअर्चा त्यांच्याकडेच असे. आडाला पाण्याची ददात नव्हती तेंव्हा आडावर सर्वात आधी पाणी शेंदायला गेलेला माणूस नारायणकाका असे. गांधी टोपी, पांढरी शुभ्र छाटी आणि तांबडं धोतरअशा वेशात ते आडावर दाखल होत. घागर पाण्यात पडून तिचा बुडूडूक असा आवाज आला की त्यांच्या मुखातून हरिपाठ सुरु झालेला असे. पुण्याची गणना कोण करी म्हणेपर्यंत पाण्याने भरलेली घागर वर आलेली असे. दोन घागरी पाण्यावर त्यांचं भागे. खांदयावर घागर घेऊन घराकडे निघालेले नारायणकाका दारासमोरून गेले तरी घरोघरी गलका होई. "नारायणकाकाचं पाणी भरून झालं आता तरी उठा की"चा नाद घुमे. नारायणकाकाचा पाण्याच्या हिशोब सोपा होता एक घागर देवासाठी आणि एक घागर घरासाठी !

विश्वास

जेमतेम पाच एकराचं रान असूनही गोरखचा जीव तिथंच गुंतलेला असायचा. मोहितेवाड्याच्या वरल्या अंगानं गावदेवाभवताली वळसा घालून जाताच गोरखच्या शेताकडं जाणारी गाडीवाट लागायची. वाटंनं गावातल्या अन्य कुणबाटांची शेतं लागायची. पैकी पवाराचं लांबलचक रान नजरंत मावणारं नव्हतं. मशागत करून एक नंबरमध्ये आणलेलं, पिकांनी टरारून गेलेलं असायचं. पुढं भोसल्यांची बरडपट्टी लागायची अन त्याच्याही पुढं गणू पाटलाचं पडीक शेत लागायचं. त्यांच्या खंडकऱ्यानंदेखील कसायला घेतलेलं शेत सोडलेलं. फुफुटा तुडवत बरंच चालून गेल्यावर बेड्ग्याचा निर्मनुष्य माळ लागायचा. सगळीकडे खुरटी झुडपं, अधूनमधून वाढलेल्या वेड्या बाभळी आणि पिवळंफटक गवत. मधोमध लागणारे दगडधोंड्यांचे ढिगारे ओलांडून वाटसरूंनी बनवलेल्या जुनाट पाऊलवाटा एकमेकींना छेद देत माळाच्या चारी अंगाला भिडायच्या. या रानात बेडगं चालवलं तरी त्याचे बैल मरतात अशी वदंता असल्याने रान तसंच पडीक पडलेलं आणि त्याचं रुपांतर पडीक माळात झालेलं. अन नाव देखील बेड्ग्याचा माळ पडलेलं.

फेरा

राऊताच्या घरी सकाळपासून भांडण लागलेलं. तिन्ही सुनांच्या कालव्याला कातावून म्हातारी गंगूबाई यिदुळाच रानात गेली. घरी बायकांचा धुरळा उठला होता तेंव्हा ज्ञानू राऊत कास्तकाराकडं उलथला होता. तिन्ही सुनांना आपणच वेसण घालतो आणि आपला कारभारी आपली बाजू घेत नाही असं गंगूला वाटायचं. ऐवीतैवी तिच्या लेखी ज्ञानू म्हणजे 'अंडं म्हणजे उंबर आणि ससा म्हणजे सांबर' अशा बैलबुद्धीचा माणूस होता. पण ज्ञानू तसा नव्हता. भोळसट स्वभाव होता त्याचा, व्यवहारात कमी होता, देणंघेणं कळत नव्हतं. मनानं मात्र सच्चा सीधा होता. आपल्या अंगी वकूब नसून सुद्धा लोकांची भांडणे मिटवायला जाणं हा त्याचा आवडता उद्योग. पण व्हायचं असं की तो जायचा तंटा मिटवायला आणि गव्हाची कणिक करून यायचा. नसती ब्याद गळ्यात पडलेली असायची आणि पदराला खार लागायचा तो वेगळाच. काहीसा धांदरट असलेला ज्ञानू अशा गुणांमुळे लग्न झाल्यापासून गंगूच्या पदराला बांधून होता. तिच्यापुढं चकार शब्द त्याच्या तोंडून निघत नसायचा. तिच्या तोंडाची टकळी चालू झाली की हा आढ्याला नजर लावून बसायचा. काहीच बोलत नसायचा. संतापाने तीळपापड झालेली गंगूबाई मग त्याच्यावर खेकसायची. तिच्या क्रोधाचा कडेलोट होताना ती शेवटी एका विशेष पालुपदावर यायची. जणू काही ती ब्रम्हवाक्ये ,म्हणजे तिच्या भांडणाचं धृपद होतं, हरेक भांडणाचा शेवट यानेच व्हायचा. कडाकडा बोटं मोडत गंगूबाई म्हणायची "बाई गं कुण्या जल्माचं पाप क्येलं आणि पदरी धोंडा बांधून घ्येतला, मुक्का मैंद आणि पक्का गोईंद हाय हा धोंडा. वरवर वाटतो भोळा पर पोटात आणतो गोळा. आरं द्येवा तुज्या दाराला लागली काठी.. " भांडता भांडता तिने देवांचा उद्धार केला की ज्ञानू दोन्ही हातांनी उलट्या बाजूनं गालफडात मारून घेत आबातोबा करायचा. "माफ कर गं बये, पर द्येवाला कामून मध्ये आणतेस ? चुकलो गं बाई माजे. हिथून पुढं कानाला खडा लावतो. "ज्ञानूनं हात जोडतात गंगूबाईचा पारा उतरत जायचा.