'गुड़िया' - सहस्त्र लेकींची आई!

मंजू सिंह त्यांच्या एका मानसकन्येसोबत    

शोषणाच्या नि देहव्यापाराच्या दलदलीत अडकलेल्या स्त्रियांना काय काय सोसावं लागतं हे मंजू सिंहनी अनुभवलं आहे. यातल्या हरेक स्त्रीला मुक्त होता यावं नि त्यांचा छळवाद संपावा यासाठी त्यांनी आयुष्य वाहिलं आहे. त्यात त्यांना पती अजित सिंह यांची उत्तम साथ मिळाली. मंजू आणि अजित या दांपत्याने आजवर साडेपाच हजार मुलींची सुटका केली आहे. बाराशे मुलींचे यशस्वी पुनर्वसन केले आहे. 

1988 साली त्यांनी वेश्यावस्तीतल्या तीन मुली दत्तक घेतल्या आणि आपल्या संस्थेची मुहूर्तमेढ रोवली. दत्तक देण्यास स्त्रिया कच खाऊ लागल्या तेव्हा त्यांनी ठरवलं की आपण थेट मुलींच्या सुटकेचे उद्दिष्ट ठेवू! त्यांनी तशा पद्धतीने काम करण्याचा एक प्रोटोकॉल ठरवला. छोटेखानी टीम बनवली. त्यांचे काम इतके जबरदस्त होऊ लागले की त्यांचा आपसूक गवगवा होऊ लागला. त्यांनी संस्थेची नोंदणी करून स्वरूप व उद्दिष्टे व्यापक करण्याचे ठरवले. 1993 मध्ये त्यांच्या 'गुड़िया' या एनजीओची अधिकृत नोंदणी झाली. 

आयेशा परवीन नावाची दुर्गा!

आयेशा परवीन 

जगात कुठेही गेलं तरी अपवाद वगळता शोषणप्रवृत्ती असणारे लोक आपल्या प्रभावाच्या बळावर यंत्रणांना हवं तसं वाकवतात हे वास्तव आहे. ही दास्तान आहे आयेशा परवीन हिची. ती पाकिस्तानातली आहे. काही दिवसांपूर्वी तिने युरोपियन देशांत दिलेल्या मुलाखती प्रकाशझोतात आल्या होत्या. जी आयेशा आज तिच्या कामाच्या बळावर जगभरात प्रसिद्धी मिळवतेय तिने काही वर्षांपूर्वी नरकयातनेहून वाईट आयुष्य भोगलंय हे कुणालाही खरं वाटणार नाही. तिचे अपहरण केले गेले, ती शुद्धीवर येऊ नये म्हणून तिला अंमली पदार्थ दिले गेले आणि एका वेश्यागृहात विकलं गेलं, जिथे तिने पाच वर्षांहून अधिक काळ काम केलं. आयशा परवीन बद्दल सर्वात उल्लेखनीय गोष्ट म्हणजे ती सहजी या गाळातून सुटली नाही परंतु तिने तिच्या स्वातंत्र्यासाठी लढणे कधीही सोडले नाही! सामान्यतः सभ्य पांढरपेशी स्त्रिया लवकर हिंमत हारून आपल्या वाट्याला आलेले भोग आयुष्यभर सोसत राहतात, त्यांना बाह्य जगातून पाठबळ असले तरीही त्या विद्रोह करण्याच्या भानगडीत पडत नाहीत. आयेशाने मात्र कठोर तपस्या करावी तसा संघर्ष केला.

हिरवाई..

हिरवाई 

आज पुष्कळ हिरवाई दिसतेय. त्याविषयी काही अवांतर. गावाकडं एखादा पिकल्या केसांचा वा अर्धवट वयाचा डंगरा इसम बाईलवेडा झाल्यागत वागू लागतो तेव्हा 'गडी लई हिरवट' असल्याचा शेरा मारला जातो.

'पिकल्या पानाचा देठ की ओ हिरवा..' ही संकल्पना यातूनच उगम पावलेली!

'पांढरे केस, हिरवी मने' या नावाचे वि. द. घाटे यांचे पुस्तक जीवनासक्त व्यक्तींच्या आयुष्याचा धांडोळा घेणारे आहे. ते 'कथित' हिरवट नाहीये. असो.

शांता शेळके यांची 'पाकोळी' ही कविता सुप्रसिद्ध आहे. कवितेची सुरुवातच हिरवी 'झाडी या शब्दांनी केलीय.
हिरवी झाडी, पिवळा डोंगर, निळी-सावळी दरी,
बेट बांबुचे त्यातुन वाजे, वार्‍याची पावरी.
कभिन्न काळ्या खडकांमधुनी, फुटति दुधाचे झरे.
संथपणे गिरक्या घेती, शुभ्र शुभ्र पाखरे!.. '

अनमोल 'रतन'!

भारतीय समाजमनात श्रीमंतीविषयी आणि श्रीमंत लोकांविषयी काही कॉम्प्लेक्स आहेत. जसे की, श्रीमंतांना सुखाची झोप येत नाही!, अधिक पैसा कमवून काय करणार!, श्रीमंत माणसं सतत अस्वस्थ असतात, त्यांच्या घरची पोरेबाळे अधू अपंग असतात(!), ते सतत कसल्या तरी भीतीने ग्रासलेले असतात, श्रीमंती हराम कमाईमधून येते(!), श्रीमंती वाईट नाद शिकवते, श्रीमंतांना मिजास असते ते माजोरडे असतात(!), त्यांची सुखे पोकळ असतात(!) आणि शेवटचे म्हणजे श्रीमंतांना माणुसकी नसते! आणखीही काही ऍडिशन यात करता येतील. एकंदर भारतीय माणसाला श्रीमंतीविषयी असूया असते मात्र तो ती व्यक्त करत नाही. केवळ चडफडत राहतो, आपली गरिबी त्यांच्या श्रीमंतीपेक्षा कशी श्रेष्ठ आहे याची अकारण तुलना तो करत राहतो! पैसेवाला म्हणजे माजलेला असे एक सूत्र आपल्याकडे रुजलेले आहे अर्थातच ही सर्व सूत्रे गृहीतके रुजण्यामागे काही श्रीमंत व्यक्तींची वर्तणूकदेखील कारणीभूत आहे हे नाकारता येणार नाही. जागतिक दर्जाच्या श्रीमंत व्यक्तींविषयी आपल्याकडे सातत्याने बोललं जातं. त्यात गॉसिप असतं नि दुस्वासही असतो. अनेक मोठमोठी नावे या संदर्भात घेता येतील. मात्र एक अख्खं घराणं यास अपवाद आहे आणि त्या घराण्यातला एक हिमालयाएव्हढा माणूस तर अतिव अपवाद मानला जाईल ते म्हणजे रतन टाटा! काल त्यांचे देहावसान झाले!

आईच्या आठवणींचा पाऊस!

पावसाळ्यात वेगवेगळ्या वस्तू सादळून जातात, वातड होतात. त्यांची चव बदलते. आई होती तेव्हा घरात बहुतेक जर्मन पितळाचे डबे होते. त्यातल्या बहुतांश डब्यांची झाकणे बिघडलेली असत, सांदीतून फटीतून हवा आत जाऊन आपलं काम चोखपणे पार पाडे. आई यावर शक्कल लढवत असे, जुनेर साड्यांचे तुकडे डब्याच्या तोंडावर लावून मग झाकण लावत असे. आतल्या वस्तू सादळत नसत. जुनेर साड्या नसल्या की वर्तमानपत्रांची पाने त्यांची कसर भरून काढत. आईचा कल मात्र साड्यांच्या तुकड्यांकडे असे.

डब्यात ठेवलेल्या वाळवणाच्या वस्तू पावसाळी हवेत तळून, भाजून खाताना त्याला निराळाच स्वाद येई. डबा उघडताच आईच्या साडीचा तो स्निग्ध मायागंध दरवळे! आता एअरटाईट कंटेनर असतात, वस्तू सादळत नाहीत मूळ चव शाबित राहते मात्र त्यात तो मायेचा स्निग्ध परिमळ दरवळत नाही! कालपरवा जुन्या बोहारीण मावशी घरी आल्या होत्या, घर हुडकत हुडकत आल्या होत्या. आसपास बांधकामे पुष्कळ झाल्याने घर लवकर सापडले नाही म्हणून हैराण झाल्या होत्या. ‘घरात जुने काही कपडे असतील तर दे बाबा’, असं म्हणत हेका लावून बसल्या होत्या. अलीकडे अपवाद वगळता घरोघरी रोजच्याला कुणी साडी नेसत नाही याची त्यांना खंत होती. एक्स्टर्नल कॉलेज करत असणाऱ्या त्यांच्या तरुण सुनेला घेऊन आल्या होत्या! 

पैशाने साऱ्या गोष्टी मिळत नाहीत - गोष्ट मटकाकिंगची!

हितेश भगत हा कुख्यात मटकाकिंग सुरेश भगत याचा लाडाने बिघडलेला मुलगा. 2008 साली आपल्या वडिलांची सुपारी देऊन हत्या केल्याच्या आरोपाखाली त्याला अटक झालेली. त्याची आई जया भगत ही देखील या प्रकरणी आरोपी होती. नंतर ते जामीन देऊन बाहेर आलेले. मात्र या खटल्याची सुनावणी सुरु असतनाच अघटित घडलेलं.

हितेशची स्वतःची एक ऐय्याशीची नि मस्तीची दुनिया होती.
डान्सबारच्या जगात त्याचं लाडाचं नाव होतं चिंटूसेठ!

बारमध्ये तो पैसे उधळायला यायचा तेंव्हा त्याची साईज अदनान सामीसारखी सुपरहेवीवेट होती. पुढे त्याने लिपोसक्शनची शस्त्रक्रिया केली. देहाचा आकार कृत्रिमरित्या घटवून घेतला.
मात्र 2014 मध्ये या शस्त्रक्रियेचा त्याला फटका बसला आणि पोटात नव्या व्याधी उद्भवल्या, त्यातच तो मरण पावला.
त्याचे तीन फेमस डान्स बार होते (कार्निव्हल - वरळी, बेवॉच - दादर, टोपाझ - ग्रॅण्ट रोड) जिथल्या मुलींना त्यानं मोकळ्या हाताने बिदागी दिली. असो...

किस ऑफ लाइफ आणि आत्महत्या!

घटना १९६७ सालची आहे. १७ जुलै १९६७,अमेरिकेतील फ्लोरिडा प्रांतातील जॅक्सनविले शहर. एका ओव्हरहेड वायरमधून स्पार्किंग होत असल्याने विजेची समस्या उद्भवली तेंव्हा शहराच्या देखभाल विभागाद्वारे दोन लाईनमन्सवर दुरुस्तीची जबाबदारी सोपवली गेली. निरोप मिळताच भर दुपारी त्यांनी दुरुस्तीचे काम हाती घेतले. वेळेत काम केले नाही तर नागरिकांना त्रास सोसावा लागेल याची त्यांना जाणीव होती त्यामुळे एक क्षणही न दवडता त्यांनी अत्यंत नेटाने कामावर फोकस ठेवला. काही तासांतच त्यांचं काम जवळपास उरकत आलं होतं आणि तेव्हढ्यात घात झाला.

रॅन्डल चॅम्पियन ह्या तरुण लाईनमनकडून अनवधानाने दुसऱ्या एका उच्च दाबाच्या वायरला अवघ्या काही क्षणांसाठीच स्पर्श झाला. त्या उच्च दाबाच्या वायरला स्पर्श करताच त्याला जोराचा झटका बसला. खरे तर तत्क्षणीच त्याचा मृत्यू झाला असता. मात्र त्याचं प्राक्तन तसं नव्हतं. झटका बसताच तो काहीसा मागे रेटला गेला नि त्यावेळी तो वायरवरील सपोर्टवर बसून असल्याने जागीच उलटा लटकला गेला. जिथे लाइन फॉल्ट होती तिथे एकूण चार ओव्हरहेड वायर्स होत्या, पैकी मधल्या वायरला त्याचा स्पर्श झाला होता, दरम्यान एकदम वरच्या वायरच्या दुरुस्तीचे कामही त्याच वेळी सुरू होते. त्याच पोलवर त्याचा सहकारी जे. डी. थॉमसनकडे या कामाची जबाबदारी होती. आपला सहकारी रॅन्डल याला उच्च दाबाच्या वायरमधून जोरदार शॉक बसला असल्याचे निमिषार्धात त्याच्या लक्षात आले, पोलवर पाय ओणवे करून उभं राहत त्यानं त्याला कवेत घेतलं आणि ताबडतोब त्याला तोंडावाटे श्वास देणं सुरू केलं.

किडलेल्या मानसिकतेतून बाहेर पडण्याची ‘प्रतीक्षा’!

राज्यात, देशभरात रोज इतक्या घटना घडताहेत की आपण नेमकं कशावर व्यक्त व्हावं नि कोणकोणत्या गोष्टींचा गांभीर्याने विचार करावा हेच अनेकांना सुचेनासे झालेय. सारा भवताल जितका गोंधळलेला झालाय तितकाच विषाक्त आणि कोलाहलग्रस्त झालाय. अशा पार्श्वभूमीवर काही महत्वाच्या घटना घडूनही त्यावर नेमकं लक्ष जात नाही अथवा समाजाचं ध्यान खेचण्यात त्या अयशस्वी ठरताहेत. अशीच एक घटना छत्रपती संभाजीनगर येथे घडलीय. भविष्यात उत्तम स्त्रीरोगतज्ज्ञ् व्हायचं स्वप्न पाहणाऱ्या एका विवाहित डॉक्टर तरुणीने आत्महत्या केलीय. तसं तर आपला समाज आत्महत्या आणि बलात्कार या शब्दांना इतका सरावलाय की आपल्याला त्याचं काहीच वाटेनासं झालंय. घडलेली आत्महत्या वा बलात्कार जर अत्यंत क्रूर, नृशंस, भयंकर अमानवी पार्श्वभूमीवरचा असेल तरच त्याला कव्हरेज मिळतं आणि समाजमाध्यमांसह मीडियाचंही त्याकडे लक्ष वेधलं जातं. बाकीच्या घटनांना वर्तमानपत्राच्या आतील पानांवर दोन बाय सहाचा छोटा कॉलम बहाल होतो ही आपली संवेदनशीलता! डॉ. प्रतीक्षा गवारे यांनी आत्महत्या केली त्याला आता आठवडा लोटलाय. तरीही या घटनेने अजूनह अस्वस्थ होतंय याचे संदर्भ या आत्महत्येच्या कारणांत, आत्महत्येच्या मानसिकतेत नि स्युसाईड नोटमध्ये दडलीत. पतीच्या संशयी वृत्तीमुळे व त्यातून होणाऱ्या छळाला कंटाळून प्रतीक्षाने आत्महत्या केली. तिने केवळ आत्महत्या केली इतकीच ही बाब मर्यादित नसून स्युसाईड नोटमधले तिचे विचार सामाजिक आत्मचिंतनाची गरज असल्याचे सूचित करतात. त्यातला सूर असा की प्रतीक्षाने स्वतःला विसरून पतीवर जिवापाड प्रेम केलं. त्या बदल्यात पतीने हसत्या, खेळत्या प्रतीक्षाला त्रास देऊन मंद करुन टाकलं! एका स्वावंलबी, महत्वाकांक्षी मुलीला परावलंबी बनवलं. अनेक स्वप्नं उरी बाळगून तिने लग्न केलं होतं. पती खूप जीव लावेल, काळजी घेईल, सपोर्ट करेल असं तिला वाटलं होतं. त्यांच्या सुखी कुटुंबात छोटा पाहुणा येण्याची तयारीही तिने सुरू केली होती. मात्र त्याला संशयाने पछाडलं होतं. प्रतीक्षाला तिच्या मित्र मैत्रिणी, नातेवाईकांशी बोलण्यास मनाई होती इतकेच नव्हे तर तिच्या जन्मदात्या आई वडिलांशीही तिने बोलू नये अशी बंधने लादली गेली. तिने मोबाइल बदलला, नंबर बदलला तरीही त्याचे समाधान झालं नाही. आपण पतीशी प्रामाणिक होतो नि आपल्या चारित्र्यात खोट नव्हती हे त्याला पटवून देण्यासाठी तिने अखेरीस आत्महत्या केली.

‘सोशल’ आक्रोशाचा दांभिकपणा!

या दहा दिवसांत आपल्याकडे अल्पवयीन मुलींवरील बलात्काराच्या डझनभर घटना समोर आल्यात. त्याचे पडसाद सर्वत्र उमटताना दिसताहेत. अर्थातच सोशल मीडियावर याचा आक्रोश अधिक जाणवतोय! आक्रोशाची ही पहिलीच वेळ नाहीये, तरीही निव्वळ गदारोळ उठलाय! वास्तवात आपल्याकडे तासाला चार आणि वर्षभरात बत्तीस हजार बलात्कार होतात. दर तासाला किमान पन्नास महिलांना मारहाण केली जाते. बलात्कारांच्या नव्वद टक्के प्रकरणातील आरोपी हे पीडितेच्या परिचयाचे असतात. बलात्काराच्या काही मोजक्याच घटनांना मुबलक प्रसिद्धी मिळते, अशा घटनांची चर्चा वाढू लागली की त्याविरोधात आक्रोश केला की लोकांना कर्तव्यपूर्तीचा ऑर्गझम प्राप्त होतो. पोलिसांना नवी केस मिळते, राजकारणी मंडळींना नवा इश्यू मिळतो, सोशल मीडियावरील लाटेस नवा विषय मिळतो, मीडियाला टीआरपीसाठी नवं हत्यार गवसतं! या सर्वातला जोश निघून गेला की आपण थंड पडतो. माध्यमेही हळूहळू आपला फोकस नव्या हत्यारावर वळवतात, राजकारणी नवे इश्यू शोधू लागतात, पोलिसांना केसेसची कधीच कमी नसते नि आपण आपल्या रोजमर्राच्या बधीर जिंदगीत व्यग्र होऊन जातो! दरम्यान रोज होत असणारे बलात्कार अव्याहत सुरूच असतात. ओरबाडले जाणारे जीव, शापित जीवन जगत राहतात!

"यंदा दुर्गा मूर्तीसाठी आम्ही माती देणार नाही!... "

आज दुर्गा प्रसन्न मनाने हसली असेल!

 
कोलकता येथील डॉक्टर तरुणीवरील बलात्कार हत्या प्रकरणी बंगालमधील वेश्यांनी घेतलेली भूमिका ऐतिहासिक आहे! किंबहुना सामान्यांचे डोळे उघडणारी आहे! कथित सभ्य सामान्य माणसं या स्त्रियांपासून अंतर राखतात मात्र जेव्हाही कुठला महत्वाचा सामाजिक प्रश्न उद्भवतो तेव्हा या स्त्रिया त्यात उडी घेतात हा आजवरचा अनुभव आहे.

पीडितेला न्याय मिळावा म्हणून बंगालमधील वेश्यांनी मोर्चात सहभाग नोंदवला! यावेळी त्यांच्या हातात काही घोषणाफलक होते त्यावर लिहिलं होतं की,
प्रयोजने आमादे काचे आशून, किंतू नारी के धारशन कोरबे ना!
প্রয়োজনে আমাদের কাছে আসুন, কিন্তু নারীকে ধর্ষণ করবেন না।
याचा अर्थ असा आहे - तुम्हाला जर इतकीच गरज पडत असेल तर आमच्याकडे या, परंतु कुठल्या स्त्रीवर बलात्कार करू नका!

प्राणी-प्रेमाआडचा छुपा विकृत चेहरा - अ‍ॅडम ब्रिटन!

अ‍ॅडम ब्रिटन हे नाव प्राणी संरक्षकांना आणि प्राणीप्रेमी नागरिकांना परिचयाचे आहे, किंबहुना कालपर्यंत अनेकांना त्यांच्याबद्दल विलक्षण आदर आणि प्रेम होतं. काहींनी तर त्यांना आपल्या अंतःकरणात स्थान दिलं होतं, त्यांनाच ते देवमाणूस मानत होते. त्यांच्याइतका नितळ प्राणीप्रेमी आणि सच्चा मानवतावादी कुणीच नाही असं पुष्कळांना वाटायचं. लोक त्यांचे नाव पाहून भरमसाठ देणग्या देत असत. त्यांच्या आस्थापनेला कधीही निधीसाठी तिष्ठत बसावे लागले नाही, त्यांनी आवाज न देताही लोक त्यांना भरभरून देत गेले. त्यांच्या क्षेत्रात त्यांचं नाव एक आदर्श व्यक्तिमत्व म्हणूनच घेतलं जाई. वन्यजीव संरक्षक मंडळींसाठी तर ते अगदी खास होते, अ‍ॅडम ब्रिटन यांची लोकप्रियता होतीच तशी! मात्र आता त्यांचा बुरखा फाटला आहे, त्यांचा भेसूर विकृत चेहरा जगापुढे आला आहे. त्यांचं खरं रूप पाहून अनेकांना प्रचंड मोठा धक्का बसला आहे. वन्यजीवप्रेमी मंडळींना तर अजूनही त्यांच्या विकृतीविषयी विश्वास बसत नाहीये. आपण ज्या माणसाला सर्वोच्च प्राणीप्रेमी मानत होतो त्याचं चरित्र केवळ रक्ताळलेलं नसून विकृतीच्या विकारांनी खोलवर ग्रासलेलं आहे हे अनेकांच्या पचनी पडत नाहीये. बऱ्याचदा असं घडतं की एखादी व्यक्ती स्वतःच्या अस्तित्वाविषयी वा आयडेंटीटीविषयी हेतुतः भ्रामक कल्पना पसरवत असते, स्वतःची खोटी प्रतिमा निर्माण करण्याचं काम मात्र सच्चेपणाने केलेलं असतं. लोकांपुढे वेगळेच वास्तव समोर येतं तेव्हा लोक नाराज होतात किंवा आपल्याला फसवल्याची भावना त्यांच्यात निर्माण होते. त्याही पलीकडे जाऊन मुखवट्यातला चेहरा आणि खरा चेहरा यांच्यातील एकशे ऐंशी कोनातला फरक उघड होतो तेव्हा मात्र सर्वांचाच संताप अनावर होतो. अशा व्यक्तीस कठोर शासन केलं जावं अशी मागणी जोर धरू लागते. इतिहासातली पाने चाळली तर अशी पुष्कळ उदाहरणे सापडतात. काहींनी कलाकाराचा तर काहींनी अभिनेत्याचा मुखवटा धारण केला होता तर काहींनी चक्क समाजसेवींची झूल पांघरली तर काही चतुर्विकृत मात्र प्राणीप्रेमी, संवेदनशील, सेवाव्रती बनून वावरत राहिले! अ‍ॅडम ब्रिटन हा प्राण्यांवर प्रेम करणारा नसून प्राण्यांसोबत जगातील सर्वाधिक वाईट वर्तणूक करणाऱ्या, प्राण्यांवर अत्याचार करणाऱ्या व्यक्तींपैकी एक आहे हे सिद्ध झाल्यापासून प्राणीप्रेमी व्यक्तींमध्ये भयंकर अस्वस्थता निर्माण झाली आहे हे वास्तव आहे!

मोदी, वाजपेयी आणि चंद्राबाबू नायडू - नव्याने जुने सवाल!

अटलबिहारी वाजपेयी यांचे तेरा महिन्यांचे सरकार एक मताने पडले होते. 'ते' एक मत बरेच दिवस रहस्य बनून राहिले होते. वास्तविक, अटल सरकारच्या पराभवाची अनेक कारणे होती. काही लोक काँग्रेसचे तत्कालीन खासदार गिरधर गमांग 

यांच्याकडे बोट दाखवतात. ते ओडिशाचे मुख्यमंत्री झाले, पण त्यांनी लोकसभा सदस्यत्वाचा राजीनामा दिला नव्हता. सभापती जीएमसी बालयोगी यांनी त्यांना विवेकाच्या आधारे मतदान करण्याची परवानगी दिली होती. गिरधर गमांग यांनी सदविवेकास साक्षी मानत सरकार विरोधात मतदान केले. सरकार पडले.

त्या मतदानाच्या वेळी बसपा सुप्रिमो कांशीनाथ यांनी अटलजींना वचन दिले होते की, आम्ही तुमच्या समर्थनात मतदान करणार नाही, पण तुमच्या विरोधातही जाणार नाही. मुद्दा बसपाच्या अनुपस्थितीचा हाेता. प्रत्यक्ष मतदानाची वेळ आली तेव्हा मायावती आपल्या खासदारांसमोर जोरात ओरडल्या – लाल बटण दाबा. बसपा खासदारांनी सरकार विरोधात मतदान केले.

अचर्चित विषयावरची धाडसी कादंबरी - दुभंगलेलं जीवन!

समलैंगिकतेबद्दल भारतीय समाज मनामध्ये अजूनही स्पष्टता नाही. समाज याविषयी तोंडात गुळणी धरून गप्प राहणे पसंत करतो. काहींच्या मते हा चर्चेचा विषय नाही कारण हा मुद्दा आपल्या संस्कृती संस्काराच्या विरोधातला आहे. खेरीज हा वैयक्तिक विषय असून याला सार्वजनिक स्वरूप देऊ नये अशी मल्लिनाथीही केली जाते. तर काहींना असे वाटते की हा 

दुभंगलेलं जीवन - मुखपृष्ठ   

शारीरिक जडणघडणीचा विषय आहे याच्यावर खुली चर्चा योग्य नव्हे. काहींना हे पाश्चात्त्य संस्कृतीचे अंधानुकरण वाटते. याविषयी खोलात जाऊन चर्चा करण्याऐवजी काहीजण कुजबुज स्वरूपामध्ये बोलताना आढळतात! समलैंगिकतेडे संकुचित दृष्टिकोनातून पाहण्याच्या वृत्तीचे प्रतिबिंब भारतीय साहित्य, विविध कलाविष्कार आणि अन्य माध्यमांमध्ये दिसते. अत्यंत तोकड्या प्रमाणात याच्या समर्थनार्थ लिहिले गेलेय. त्यावर वाचकांचा उस्फूर्त प्रतिसाद न येता कथित संस्कृतीरक्षकांच्या गोंधळलेल्या मानसिकतेचे प्रतिसादच अधिक येतात. समलैंगिकतेवरती चित्रे, कथा, कविता, प्रहसने, सिनेमे, जाहिराती, नाटके, डॉक्युमेंट्रीज, पथनाट्य यांचे प्रमाण एकूण निर्मितीच्या प्रमाणात अगदी नगण्य आहे. भारतीय समाजात एकूण किती लोकांचा कल समलैंगिकतेकडे आहे याची नेमकी आकडेवारीही आपल्याला ठाऊक नाही. ती एक नकोशी देहवृत्ती आहे इथून आपली जाणीव सुरू होते, ही अनैतिक आणि अनैसर्गिक भावना आहे असे आपल्या मनात हेतुतः रुजवले गेलेय. अशी भावना मनात येणे हे पाप आहे ही आपली कमालीची 'प्रगल्भता'(?)! प्रत्यक्षात वास्तव उलटे आहे. मानवाखेरीज 1500 हून अधिक प्राण्यांमध्ये समलैंगिकता आढळते त्यामध्ये सिंह वाघ कुत्रा पेंग्विन इत्यादी प्राण्यांचा समावेश आहे. व्यक्तीचा लैंगिक कल पारंपरिक नसू शकतो, एखाद्याला समलैंगिक असावं वाटणं हे नैसर्गिक आहे हे जागतिक आरोग्य संघटनेने मान्य केलेय. आपल्या शिक्षणप्रणालीमधून, अभ्यासक्रमातून लैंगिक शिक्षण वगळलेय कारण ते गुप्तज्ञान आहे अशी आपली जुनाट धारणा!

पँडेमोनियम, जॉली एलएलबी आणि पुणे अपघात!

विख्यात दिग्दर्शक क्वॅर्क्स यांचे दिग्दर्शन असलेला 'पँडेमोनियम' हा चित्रपट दर्शकांना विचार करण्यास भाग पाडतो. अतिवास्तवाच्या प्रवासात घेऊन जाताना प्रेक्षकांना तो विचलित करतो. मानवी जीवन अस्तित्त्वाच्या भीतीच्या पार्श्वभूमीवर नैतिकता आणि मेटाफिजिक्सच्या गहनतेचा शोध घेतो. पँडेमोनियम या चित्रपटात एका ट्रक ड्रायव्हरची कहाणी आहे. नॅथन हा एक मुरलेला हायवे ट्रक ड्रायव्हर असतो. एके दिवशी त्याच्याकडून एक मोटरसायकलस्वार ट्रकखाली चिरडला जातो मात्र त्याच वेळी त्याचे ट्र्कवरचे नियंत्रण सुटते. तो भलामोठा ट्रक दगडी टर्नवर जाऊन आदळतो. त्यात तो मृत्यूमुखी पडतो. इकडे त्याच्या गाडीखाली चिरडला गेलेला डॅनियल देखील जागीच मरण पावलेला असतो. अपघातातील टक्करीचा नॅथनला धक्का बसतो. तो भानावर येतो तेव्हा स्वतःचे छिन्नविच्छिन्न प्रेत पाहतो. आधी त्याचा विश्वासच बसत नाही की आपण मरण पावलो आहोत. तो प्रेताशीच संवाद करू लागतो मग कुठे त्याची खात्री होते की अपघातात आपलाही मृत्यू झाला आहे. दरम्यान तो ट्रकच्या केबिनबाहेर येतो आणि त्याची भेट डॅनियलशी होते. डॅनियलदेखील त्याच्यासारखाच चक्रावून गेलेला असतो. ट्रकने आपल्याला चिरडले, त्यात आपला प्राण गमावून बसलो आहोत हे त्याच्या लक्षात येते. इथे काहीशी नर्मविनोदी संवाद छटा असली तरी त्या हसण्याचे नंतर आपल्याला दुःख होते हे महत्वाचे! नॅथनच्या बेजबाबदार ड्रायव्हिंगमुळेच आपण मेलो आहोत हे उमगताच त्याचे नि नॅथनचे भांडण सुरु होते. एका निर्मनुष्य डोंगराळ रस्त्यावर दोन प्रेते पडलेली असतात आणि त्यांच्या आत्म्यांची भांडणे जारी असतात हे दृश्य विचलित करते. प्रेक्षक अस्वस्थ होत जातो. राग, संभ्रम आणि डार्क ह्युमरचे बेमालूम मिश्रण आपली तगमग वाढवते. मात्र त्यातूनच कथेचा पुढचा प्लॉट डेव्हलप होतो. 

मनोहर जोशींचा महत्वाचा पण दुर्लक्षित पैलू!

मनोहर जोशींच्या आयुष्यात डोकावताना त्यांच्या राजकीय भूमिकांचा खल अनेकजण पाडतील; मात्र त्यात सर्वांना स्वारस्य असेल असे नाही.चाळीसच्या दशकात जन्मलेल्या जोशींचे वडील भिक्षुकी करायचे. त्यानंतर मनोहर जोशीही माध्यमिक शिक्षण पूर्ण होईपर्यंत भिक्षुकी करत असत.त्यांच्या बालपणीचा एक काळ असाही होता की ते माधुकरी मागून जेवत असत. हा स्वातंत्र्यपूर्व काळ होता जिथे अनेक तऱ्हेच्या जीवनदायी साधनांची कमतरता होती. अशी प्रतिकूल स्थिती असूनही त्यांच्या अंगी शिकण्याची जिद्द प्रचंड होती. त्यामुळेच विपरीत काळावरही त्यांना मात करता आली.

आयुष्याची लढाई!

संध्याकाळी बागेजवळ एका टोपल्यामध्ये खापराच्या मटक्यात कोळशाचे निखारे ठेवून गरम शेंगा विकणाऱ्या माणसाच्या सर्वच शेंगा विकल्या गेल्या तरी त्यातून त्याला किती रुपये मिळत असतील या प्रश्नाने नेहमीच पिच्छा केलाय!याच्या जोडीने आणखी नोंदी मागोमाग येतात.
गर्दीच्या ठिकाणी दिवसभर फिरस्ती करुन खेळणी विकणाऱ्याचं पोर घरी खेळणीसाठी रडत असतं,
बांधकाम मजूरास पत्र्याच्या वा तत्सम घरात राहावं लागतं,
लोकांची घरे रंगवणाऱ्या रंगाऱ्याच्या घराचे पोपडे उडालेले असतात,
हमाली करणाऱ्याचं ओझं कुणीच उचलत नसतं,
जगाच्या चपला शिवून देणाऱ्याच्या पायतल्या वाहणा झिजलेल्या असतात,
कापडाच्या दुकानात कामास असलेला कामगार कॉलरजवळ विरलेले शर्ट नि कंबरेत अल्टर केलेली विजार वापरतो,
मिठाईच्या दुकानातल्या सप्लायवाल्याच्या घरी वर्षाला देखील नीट गोडधोड होत नसतं,
हॉटेलमधल्या वेटरचा आपलं कुटुंब घेऊन हॉटेलात जेवायला जाण्याचा बेत कधीच तडीस जात नाही,
दिवसभर बाजारात उभं राहून गजरे विकणाऱ्या फुलवाल्याची बायको मोगऱ्याविनाच असते,
वखारीत काम करणाऱ्याच्या घरी सैपाकासाठी इंधन नसतं,
आडत बाजारात शेकडो पोती धान्य वाहून नेणाऱ्याच्या घरी धान्याची भांडी भरलेली नसतात,
चार घरची कामे करणाऱ्या मोलकरणीला आपल्या घरची धुणीभांडी करताना लाख आवंढे गुमान गिळावे लागतात...
या नोंदी काही केल्या संपत नाहीत.

कलात्मक अभिव्यक्तीवर धर्मवादाचे दडपण!

२०१७ साली मुंबईमधील बरेलवी रझा अकादमीने इराणी चित्रपट निर्माते दिग्दर्शक माजिद माजिदी आणि विख्यात भारतीय संगीतकार ए.आर. रेहमान यांच्या विरोधात बहिष्काराचा फतवा काढला होता. निमित्त होते एका सिनेमाचे, 'मोहम्मद - मेसेंजर ऑफ गॉड' या प्रेषित मोहम्मद पैगंबर यांच्यावर बनवलेल्या सिनेमामुळे देशातले कर्मठ मुस्लिम संतापले होते. सिनेमा तयार झाला नि रिलीजही झाला. २१ जुलै २०२० साली तो डॉन वाहिनीवरून ऑनलाइन स्ट्रीम होणार होता. रझावाले न्यायालयात गेले नाहीत त्यांनी सत्तेत असणाऱ्या महाआघाडी सरकारकडे याचिका दाखल केली की, या चित्रपटाचे महाराष्ट्रात प्रक्षेपण होऊ देऊ नये. तत्कालीन गृहमंत्री अनिल देशमुख यांनी त्यास मान्यता देत सिनेमा प्रदर्शित होऊ दिला नाही. उलट त्यांनी केंद्र सरकारला विनंती केली की देश पातळीवरही बंदी लादली जावी. सर्व सोशल मीडिया साधनांवरून हा सिनेमा हटवण्याची त्यांनी मागणी केली होती. 'द वायर'मध्ये शुद्धव्रत सेनगुप्ता यांनी त्यावर कडक निर्भत्सना करणारा लेख लिहिला होता आणि राज्य सरकारच्या या निर्णयास आव्हान देणे गरजेचे आहे असे म्हटले होते. मात्र तसे काही झाले नाही.

नैतिकतेचा दंडुका आपल्या हाती शोभतो का?

अभिनेत्री पूनम पांडे जिवंत आहे की मरण पावली आहे हे अजून नेमके कळलेले नाही. परंतु लोकांनी सवयीप्रमाणे तिची ‘अब्रू’ चव्हाट्यावर आणलीय! आता तिची अब्रू म्हणजे काय? तिचं शरीर, तिचे लैंगिक अवयव की तिच्या सेक्स विषयक भावना? तसं तर तिने तिचे सारं शरीर पूर्वीच दाखवलेलं आहे. देहावरचे सर्व कपडे पूर्वीच काढलेत! मागून पुढून, वरून खालून लोकांनी तिला पाहिलंय! कुणी एकांतात बंद खोलीत वा लपून छपून पाहिले असेल, कुणी मित्रांबरोबर मिटक्या मारत पाहिले असेल तर कोणी थेट ग्रुप करून एन्जॉय करत पाहिले असेल पण तिला पाहिलेलं आहे हे नक्की! ज्यांना याच्यामध्ये इंटरेस्ट नाही त्यांनी नसेल पाहिले. पण त्यांची संख्या किती हे सांगता येणार नाही. आता हेच पहा की, ती मरण पावलीय असं नुसतं सुतोवाच केलं गेलंय तरी तिच्या पोस्टवरती लोक तुटून पडलेत! जणू तिच्या देहावर पडण्याचे सुख त्यात अनुभवता आलेय. कदाचित ती जिवंतपणी यांच्यासमोर एकांतात अशीच विवस्त्र येती तर यांच्या सुखभावना प्रत्यक्षात अंमलात आणल्या असत्या! तिचा दोष काय होता? काय अपराध होता? तर ती एक पॉर्नस्टार होती. सेक्सविषयी तिच्या भावना आणि तिचं राहणं, जगण्या विषयीचे तिचे दृष्टिकोन कथित सभ्य लोकांच्या पांढरपेशी परिघाबाहेरचे होते! सर्वांनी तसेच असले पाहिजे असेही काही नाही मात्र जो परिघाबाहेर राहून बंधने तोडतो त्याला त्याची किंमत मोजावी लागते हा आपला 'न्याय' आहे!

हे विधात्या इतके तर तू करू शकतोस!

दोनेक वर्षांपूर्वीच्या कडक उन्हाळ्यातली गोष्ट. बरड रानातल्या बांधालगत असणाऱ्या भल्याथोरल्या उंच पिंपळावर वरच्या बाजूला धनेश (हॉर्नबिल) पक्षाने घरटे केले होते. जाडजूड फांदीच्या ढोलीत खचका पाहून घरटं बांधलेलं. एरव्ही भयंकर एकजीव असणारी नर मादीची जोडी घरटं बांधताना नर खाली साठलेले चिखल मातीचे गोळे वर घेऊन जायचा. झाडाच्या बुंध्यापाशी जुनी डोबी होती, त्यातलं पाणी झिरपून तिथं ओल तयार झाली होती. त्याच चिखलाचे गोळे नराने वर नेलेले. मादीने बहुतके तीन अंडी घातली होती, ती आतच बसून होती. अंडी उबवून पिले जन्माला यायच्या काळात घरट्याचे तोंड जवळपास पूर्णतः बंद झालेलं. फक्त मादीची चोच बाहेर राहील इतकीच सांद त्याने ठेवली होती. पिले जन्मली. मादी पिलांसोबत आत घरट्यात आणि नर सकाळ संध्याकाळ घरट्यापाशी! दिवसातून दोनतीन वेळा तरी तो त्यांचं खाद्य घेऊन तिथं यायचा. मादीच्या तोंडात घास घालायचा, ती आपल्या चोचीतून पिलांच्या चोचीत घालायची. पिले दोन तीन आठवड्याची झाली असतील. एव्हाना मे महिन्याचे कडक उन्हाचे तडाखे बसू लागले होते. एके दिवशी हवेतला उष्मा अतिशय टोकाला पोहोचला. वाऱ्याचे नामोनिशाण नव्हते. जीवाची नुसती काहिली होत होती. रणरणत्या उन्हात सारं चराचर म्लान होऊन निपचित पडलं होतं. त्या जीवघेण्या उन्हातही नर बाहेर पडला होता. मात्र त्यादिवशी अघटित घडलं. अवकाळी पाऊस बरसला. विजेच्या कडकडाटासह नि मेघगर्जनेसह पाऊस कोसळत होता. जवळपास तासभर पाऊस पडत होता. दोन तीनदा तरी वीज कोसळल्याचा आवाज आला. काळजात धस्स झालं. संध्याकाळ सरून गेली. गडद रात्र आली. नर परतला नव्हता. पिले व्याकुळ होऊन गेली होती. त्यांचा आवाज कुंठला होता, दोनच दिवसांनी मादीने जीव सोडला. धनेश पक्षाच्या जोडीतला नर मरण पावला तर मादी पिलांसकट जीव सोडते! किती हे प्रेम, किती उत्कट या संवेदना! कुठले विधी न करता नि कुठले प्रस्थ न माजवता हे पक्षी मुक्याने आपली प्रेमकथा निसर्गाच्या पटावर लिहून जातात. ही संवेदनशीलता अफाट आहे.

आपल्याच धडावर आपलेच शिर असले पाहिजे!

आमच्या इथल्या एका कुख्यात तसेच विख्यात(!) कनवाळू महान राजकीय नेता कम कार्यकर्त्याचा मध्यंतरी अकाली (कारण तेच ते प्रसिद्ध लिव्हर / किडनी फेल्युअरचे!) मृत्यू झाला.

त्याची मयत वगैरे जाम थाटात काढली होती. तुफान पब्लिक मयतीला आलं होतं (तसेही आमच्या इथे रिकामटेकडी माणसे खूप असतात). पुढारी तर हरामी सगळे झाडून आले होते, त्या समाजातील पुढच्या मतांवर त्यांचा डोळा जो असतो! असो.
मयत झाली. त्या राजकीय कार्यकर्त्याची पत्नी अकाली विधवा झाली.
काही नालायकांनी तिच्या कानात राजकीय पेरणी करण्याचा प्रयत्न केला पण ती बधली नाही.
त्याच्या कोवळ्या पोरांना काही हराम्यांनी मधाचे बोट लावले.
पोरं बिथरली. बापाचे कटआऊट लावून बापाच्या राजकीय दुष्मनांना चॅलेंज देऊ लागली. परिसरात असणाऱ्या दोन नंबर धंद्यावरून भांडणे होऊ लागली.

प्रिय महानोर

प्रिय महानोर, 

तुम्ही गेलात आणि शिवारं उदासली.
रानामळ्यातली हातातोंडाशी आलेली तेजतर्रार पिकं मलूल झाली.

गोठ्यातल्या गायी मौन झाल्या,
माना तुकवून उभी असलेली कुसुंबी झाडं थिजली

उजाड माळांवरुन भिरभिरणारं वारं सुन्न झालं!
हिरव्याकंच घनदाट आमराईने शांततेचं काळीज चिरणारी किंकाळी फोडली!
विहिरींच्या कडाकपारीत घुमणारे पारवे स्तब्ध झाले

गावाकडच्या वाटेवरल्या पाऊलखुणा गहिवरल्या
घरट्यांतल्या पाखरांचा किलबिलाट निमाला

उंच गगनात विहरणारे पक्षांचे थवे एकाएकी विखुरले
पाऊसओल्या मातीस गलबलून आले

तुम्ही गेलात अन् वसुंधरेची हिरवाईही रुसली
अजिंठ्यातली चित्रे गदगदली,
वेरूळच्या लेण्यांचे हुंदके दाटले
पाऊसधाराही गहिवरल्या

लोभ आणि धर्म - ओशोच्या गोष्टी.

एकदा मी एका छोट्याशा गावात गेलो होतो. तिथे नवीन मंदिर बांधण्यात आले होते आणि मूर्तीचा प्राणप्रतिष्ठा सोहळा चालू होता.
शेकडो पुरोहित आणि संन्यासी जमले होते. हजारो बघ्यांची गर्दी जमली होती.
पैशाचा बिनधास्तपणे मुक्तहस्ते व्यय सुरु होता. गाव मात्र वेगळ्याच कारणाने थक्क झाले होते!
कारण ज्या व्यक्तीने मंदिर बांधले आणि या सोहळ्यात एवढा पैसा खर्च केला त्याहून अधिक कंजूष माणूस कोणी असू शकत नाही, असे त्या गावातील लोकांना वाटत असे. ती व्यक्ती कंजूषपणाची आदर्श होती.

त्यांच्यासाठी एक खिडकी खुली राहूद्यात!

श्रद्धा वालकर या तरुणीचे दिल्लीत झालेले हत्याकांड असो वा अल्पवयीन साक्षीचे अघोरी हत्याकांड असो किंवा नुकतीच झालेली सरस्वती वैद्य या प्रौढ महिलेची निर्घृण हत्या असो. अशा हत्याकांडामधून काही गोष्टी कॉमन जाणवतात.
एखादी मुलगी किंवा एखादी स्त्री घर सोडून निघून जाते अथवा घरच्या लोकांच्या मर्जीविरुद्ध तिच्या इच्छेने कुणासोबत तरी राहू लागते तेव्हा घरातील बहुतांश लोकांच्या प्रतिक्रिया अत्यंत, हिंसक नकारात्मक आणि विरोधाच्या असतात.
खूप कमी लोक असे असतात की जे आपल्या मुलीच्या/ बहिणीच्या किंवा घरातल्या स्त्रीच्या इच्छा आकांक्षा समजून घेतात.
बहुतेकांना मात्र आपल्याच इच्छा आपल्याच अपेक्षा तिच्यावर लादायच्या असतात.
यातून मुलगी आणि तिच्या कुटुंबियांमध्ये एक ज्वलंत संघर्ष जन्म घेतो.

आपल्या मुलीने आपल्याच मर्जीप्रमाणे राहावे, आपण सांगू तेच ऐकावे त्याचबरोबर आपण ज्याच्याशी तिचे लग्न ठरवू त्याच्यासोबतच तिने लग्न करावे यासाठी अनेक पालक हट्ट धरतात. तिच्या मनामध्ये काय आहे हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला जात नाही.
परिणामी मुलीला असे वाटते कि आपले कुणीच ऐकून घेत नाही.

झगमगाटाआडचा भेसूर चेहरा - सलाम बॉम्बे..

हिंदी सिनेमा पूर्णतः निव्वळ मनोरंजनाचे साधन म्हणून कधीच गणला गेला नाही त्याला काही सिनेमे कारणीभूत आहेत. चित्रपटाकडे पाहण्याचे विविधांगी दृष्टीकोन या गृहीतकामागे आहेत, गल्लाभरु सिनेमाच्या जोडीने असेही चित्रपट निर्मिले गेलेत की ते पाहून आपण सुन्न व्हावं, आपल्यातल्या माणसाने आत्मचिंतन करावं, झालाच तर क्लेशही करावा. अशा सिनेमांच्या यादीत एक नाव 'सलाम बॉम्बे'चे आहे! या सिनेमाविषयी विस्ताराने मांडणी करण्याआधी यातल्या एका सीनचा उल्लेख करावासा वाटतो.

शिवबा आपल्याला खरेच कळलेत का?

शिवाजीराजे म्हणजे मराठ्यांचं काळीज असं जेंव्हा लिहितो तेंव्हा नकळत आपण आपला खुजेपणा दाखवत असतो. शिवबा सगळ्यांचेच काळीज होते !

शिवाजी महाराज कसे होते हे सांगताना जो तो व्यक्ती त्याला अभिप्रेत असलेले वा ज्या रूपांत तो राजांना पाहू इच्छितो तेच वर्णन संबंधितांकडून केले जाते.
मग सकल शिवाजी महाराज कळणार तरी कसे?
मनातले सर्व अभिनिवेश नि सर्व भावभावनांना दूर सारून राजांना पाहिलं तर हिमालयाहून उत्तुंग आणि जळाहून नितळ असे पराक्रमी, दक्ष, चाणाक्ष दूरदृष्टी असणारे द्रष्टे धोरणकर्ते, कुटुंबवत्सल, रयतप्रेमी, ज्ञानी, संयमी, शांत, विचारी अशा अनेक बहुआयामी राजांचे चित्र समोर येते.

ते क्षत्रियकुलावंतस असल्याचा अभिमान आपण मिरवतो तेंव्हा तो त्यांचा अभिमान नसून आपला वर्गीय अभिनिवेश असतो.
शिवबा राजांचं अस्तित्व सकल कुळ गोत्र जात धर्म यापलीकडचं होतं, त्याचा अभिमान असायला हवा!

दक्षिणेतील सिनेमांचा उत्तर-दिग्विजय!

एक काळ होता की जेंव्हा आगामी हिंदी सिनेमांची चर्चा सर्व माध्यमांत असायची. येऊ घातलेल्या सिनेमाविषयी अपार उत्कंठा असायची, त्यातली गाणी, त्यातले सीन्स, संवाद, 

ऍक्शन, तांत्रिक अंगे यांची माहिती झळकत राहायची. त्यावर गॉसिप व्हायचं. ही वातावरण निर्मिती सिनेमाच्या पथ्यावर पडायची. हा प्रकार अनेकदा आताच्या पेड मार्केटिंगच्या स्वरूपाचा असायचा, मात्र त्याचे बाह्यरुप बटबटीत नव्हते. पुष्कळदा लोकांनाही याची जिज्ञासा असायची. मुळात सिनेमाविषयी नि त्यातल्या नायक नायिकांविषयी एक कुतूहलयुक्त आदर असे. आता परिस्थिती बदललीय. माध्यमांचा सुकाळ आहे, माहितीचा भडिमार आहे तरीदेखील आगामी काळात कोणते हिंदी सिनेमे प्रदर्शित होणार आहेत याबद्दल लोकांच्या मनात उत्सुकता अभावानेच आढळते, उलटपक्षी दक्षिणेकडील कोणकोणते सिनेमे कधी रिलीज होणार आहेत त्यांचा यूएसपी काय आहे याविषयी लोक भरभरून बोलताना दिसतात.

विहीर..

विहीर .. 

तुळसाबाई म्हणजे बज्याबाची बाईल! नांगी तुटलेल्या खेकड्यागत तिरक्या चालीची बाई. तिला काही सांगितलं तर ती वाकड्यात जायची. तांबूस गोऱ्या रंगाची बुटक्या चणीची तुळसा सदानकदा ओसरीवर नाहीतर संत्याच्या पिंपळापाशी बसून असायची. डोईच्या केसांना इतके तेल थापलेले असे की पदर तेलकट वाटायचा! बंद्या रुपयाचं कुंकू तिच्या व्हंड्या कपाळी असायचं. चाफेकळी नाक नसले तरी नाकपुड्या फार काही फेंदारलेल्या नव्हत्या. उतरत्या गालांच्या चेहऱ्याला आखूड हनुवटीची जोड होती त्यामुळे पत्त्यातल्या चौकट राणीसारखा तिचा चेहरा दिसायचा. तिचा रुबाबही राणीसारखा होता, बज्या शेळकेच्या घरी तिचा शब्द अंतिम होता. बज्या तिच्या शब्दाबाहेर नव्हता याची अनेक कारणे होती त्यातली फार थॊडीच गावाला ठाऊक होती. तुळसा अगदी तिरसट आणि तापड होती, बज्याच्या मामाची पोरगी होती ती. मामाने थाटात लग्न लावून दिलेलं, रग्गड पैसाअडका खर्च केलेला. गरीब जावयाचं बोट पिवळंधमक केलेलं, पोरीच्या अंगावर बक्कळ सोनं घातलेलं. आपली पोरगी डोक्यातून गेलेली आहे हे त्या बापाला माहिती होतं म्हणूनच त्यानं भाच्याला पोरगी देताना त्याला पुरतं मिंधं केलं होतं. बज्याचे हात त्या ओझ्याखाली अडकले होते. सासऱ्याच्या मदतीने त्यानं जमीनजुमला घेतला नि तिथून त्याचे दिवस फिरले! सारं होत्याचं नव्हतं झालं.

हम भी अगर बच्चे होते!

सन ऑफ इंडिया 

हिंदी चित्रपटसृष्टीने सर्वच वयोगटातील पात्रांना ग्लॅमर दिलेय, त्यांच्या भूमिकांना स्वतंत्र स्पेस दिलीय. हरेक वयाच्या कलाकारांना किर्ती मिळवून देताना हिंदी सिनेमा नित्य नव्या उंचीवर जात राहिलाय. कलाकारांनी देखील आपल्याला 

चाची 420 

मिळालेल्या संधीचे सोने करत आपल्या वाट्याला आलेल्या कॅरेक्टर्सना न्याय दिला. नायिका, नायकापासून ते खलनायकांपर्यंतच्या आलेखाचा आढावा घेताना बालकिशोरांच जगही सिनेमाने ध्यानात घेतल्याचे दिसते. देशात बालचित्रपटांना जे स्थान मिळायला हवे होते ते मिळालेले नाही हे जरी मान्य केले तरी बालमित्रांच्या जगास बहिष्कृतही केलेलं नाही हे ही खरेय. मुलांवर बनवलेले चित्रपट कमी-अधिक प्रमाणात स्वीकारले गेलेत. इतर भारतीय भाषांपेक्षा हिंदीत बालचित्रपटांची निर्मिती जास्त झालीय. राज कपूरपासून ते आमिर खानपर्यंत निर्मात्यांनी मुलांना केंद्रस्थानी ठेवून बालचित्रपट तयार केले आहेत. हे सिनेमे केवळ मनोरंजनच करत नाहीत तर मुलांशी संबंधित समस्यांकडेही लक्ष वेधतात. 1980 मध्ये 'मिस्टर इंडिया' हा चित्रपट एका अदृश्य माणसावर बनवला गेला होता पण त्या चित्रपटाचा केंद्रबिंदू ही मुले होती. हा सिनेमा ऐंशीच्या दशकातील सर्वात लोकप्रिय चित्रपटांपैकी एक होता. 'तारे जमीन पर', 'मकडी', 'नन्हे जेसलमेर', 'इक्बाल', 'ब्लू अंब्रेला', 'जजंत्रम ममंत्रम', 'अपना आसमान', 'मेरे प्यारे प्राइम  मिनिस्टर', 'भूतनाथ', 'सिक्रेट सुपरस्टार', 'बम बम बोले' आदी बालचित्रपटांनी बालचित्रपटाची संकल्पना थोडी बदललीय. नव्या संवेदनेवर निर्मिले गेलेले हे चित्रपट शक्यअशक्यतेचा नवा पट उभा करतात. या चित्रपटांमध्ये मानवी नातेसंबंध आणि सहवास भावना, मुलांच्या समस्या मोठ्या वैविध्यपूर्ण आणि सौंदर्याने चित्रित केल्यात. बालपण वेगवेगळ्या पद्धतीने मांडतानाच कधी त्यातली गंमत, कधी त्यांची भीती, कधी त्यांची निरागसता तर कधी त्यांची आंतरिक धडपड चित्रपटांतून दाखवण्याचा प्रयत्न केला आहे. काही चित्रपट असेही आहेत जे विशेषतः मिलेनियल किड्सच्या आधीच्या पिढीशी बोलतात.

गजब माणूस - इफ़्तिख़ार

हिंदी सिनेमाच्या कथा, पटकथांमध्ये अनेक तऱ्हेची पात्रे आढळतात. नायक, नायिका, सहायक अभिनेता, सहायक अभिनेत्री, विनोदवीर, चरित्र भूमिका साकारणारे अभिनेते आणि खलनायक ही मंडळी आपल्या सर्वांच्या परिचयाची आहेत. यांच्या जोडीने विविध छोटयामोठ्या भूमिका कथेच्या मागणीनुसार सिनेमात दिसतात. डॉक्टर, वकील, न्यायाधीश, दुकानदार, पोलीस इन्स्पेक्टर - कमिशनर ही पात्रे बऱ्याच सिनेमात आढळतात, पैकी पोलीस इन्स्पेक्टरचे पात्र अधिक प्रमाणात आढळतं. मुदलात एकूण सिनेमाच्या दोन अडीच तासांच्या लांबीत हे रोल अवघ्या काही मिनिटांचे असतात. मात्र तरीदेखील या भूमिकांमधून आपला ठसा उमटवणारे काही अभिनेते होऊन गेले. विशेष म्हणजे त्यांनी साकारलेले पोलिसी पात्र इतके खरेखुरे वाटायचे की हा इसम खरोखरच्या जीवनात पोलीस आहे की काय वाटावे! सत्तर एमएमच्या सिनेमास्कोप पडद्यावर अनेक अभिनेते, अभिनेत्र्या नायक नायिका म्हणून आपला ठसा उमटवू शकले नाहीत मात्र अवघ्या काही मिनिटांच्या पोलिसाच्या भूमिका करून हिंदी सिनेमाच्या इतिहासात अजरामर होण्याची जादू काहींनी साधली! हे कशामुळे शक्य झाले याचे उत्तर एकच येते ते म्हणजे या अभिनेत्यांची आपल्या कामावरची निष्ठा आणि रसिक प्रेक्षकांचे त्यांच्यावरचे अपार प्रेम! नायक नायिकांना मिळणारे ग्लोरिफिकेशन या अभिनेत्यांच्या वाट्याला आलं! कोणताही रोल छोटा नसतो आणि कोणताही अभिनेता मामुली नसतो, तो ज्या भुमिकेत प्राण फुंकतो ती भूमिका सजीव होते हे नक्की! या वर्गातली हिंदी सिनेमाच्या इतिहासातली दोन ख्यातनाम नावं म्हणजे जगदीश राज आणि इफ्तेकार! जगदीश राज यांच्यापेक्षा इफ्तेकार यांची कारकीर्द मोठी होती आणि त्यांचं वैयक्तिक आयुष्य चढउतारांनी भरलेलं होतं. आताचे साल म्हणजे त्यांचे जन्मशताब्दी वर्ष होय!

शैलेंद्र - एक सुरेल शोकांतिका

एका शापित राजहंसाची दास्तान..    

शैलेंद्र म्हटलं की त्यांची अप्रतिम अर्थपूर्ण गाणी आणि चटका लावणारी अकाली एक्झिट आठवते. वरवर भरजरी वाटणाऱ्या शैलेंद्रच्या आयुष्यास एक अधीर नि अखंडित वाहणारी कारुण्यकिनार होती जी क्वचितच समोर आली. खरं तर ही माहिती कमी लोकांपर्यंत सीमित राहिल्याने भारतीय समाजमनाला केवळ गीतकार शैलेंद्रच उमजले. त्या महान गीतकाराच्या उत्तुंग प्रतिमेखाली दफन झालेला एक पिचलेला, नाकारलेला, काळीजकोवळ्या हृदयाचा माणूस जगाला फारसा दिसलाच नाही. शैलेंद्रांच्या गाण्यात इतकं आर्त कारुण्य नि टोकदार वेदना का पाझरल्यात हे जाणून घ्यायचं असेल तर त्यांच्या जीवनातील काहीशा अपरिचित अशा पार्श्वभूमीचा धांडोळा घेणं गरजेचं आहे, निदान त्यांच्या या जन्म शताब्दी वर्षात तरी हे केलंच पाहिजे तरच अधिकाधिक लोकांपर्यंत एका नाकारलेल्या तरीही न हरलेल्या हळव्या दिलदार माणसाची दास्तान पोहोचेल.
त्यांच्या गीतांविषयी लिहिलंच पाहिजे मात्र त्यांच्या दमलेल्या, हिणवलेल्या आयुष्याविषयीही बोललं पाहिजे. त्यांच्या कारकिर्दीविषयीचं विपुल लेखन सहजी उपलब्ध आहे मात्र त्यांच्या वैयक्तिक जीवनातील काळीजकथा तुलनेने कमी प्रकाशात आलीय. एखाद्याच्या आयुष्यात फरफट जितकी अधिक असते तितके त्यात अतिव कारुण्य असते, वेदना व्यथांचा सल असतो. मुळात जे जगाला उमजलेले नसतं ते कवीला आकळलेलं असतं. त्यात तो होरपळून निघालेला असेल तर त्याच्या रचनांत ती धग आपसूक प्रसवते. हिंदी चित्रपटसृष्टीतील लोकप्रिय आणि विख्यात गीतकार कवी शैलेंद्र हे याचे उत्तम उदाहरण ठरावेत.

निळे घर ... – 'ब्ल्यू हाऊस' ए स्टोरी बाय इमॅन्यूएल एरेन

इमॅन्यूएल एरेनच्या काकांनी त्यांच्या आयुष्यातली ही हकीकत एरेनला सांगितलेली. अर्थार्जनासाठी त्यांना फ्रान्समध्ये खूप भटकंती केली होती. चाळीसेक वर्षांपूर्वी एका सफरीमध्ये ते दीजो जिल्ह्याजवळील ब्लेझी-बा या लहानग्या स्टेशनवर गेलेले. तिथे त्यांना निळ्या रंगात रंगलेलं एक सुंदर छोटंसं घर दिसलं. पाऊस आणि बर्फाच्या वादळामुळे घराचा निळा रंग काहीसा फिका झाला होता. पहिल्यांदा ते घर त्यांनी पाहिलं तेंव्हा घरासमोरील बागेत गुलाबी चेहऱ्याची एक दहाएक वर्षांची मुलगी बॉल खेळत होती. तिने पिवळा पोशाख घातला होता. तिचे रेशमी केस निळ्या रेशमी रिबनने बांधलेले होते. ती एखादी आनंदमूर्ती भासत होती. खरे तर त्या दिवशी सकाळी काकांना अस्वस्थ वाटत होते. खेरीज त्यांचा व्यवसायही यथातथाच असल्याने भविष्याच्या भीतीसह ते पॅरिसला परतत होते. मात्र या क्षणीच्या दृश्याने त्यांच्या मनातले द्वंद्व संपुष्टात आणलेलं. पळभर त्यांना वाटलं की अशा ठिकाणी राहणारी माणसं नक्कीच सुखी असतात कारण त्यांना कसलीही चिंता नसते, वेदना नसतात. आनंदमूर्ती असलेल्या त्या मुलीचा साधेपणा पाहून त्यांना हेवा वाटला. तिच्यासारखं आपलंही चिंतेचं ओझं उतरवता आलं तर काय बहार येईल या विचाराने ते रोमांचित झाले. क्षणात ट्रेन निघाली आणि तितक्यात कोणीतरी त्या निळ्या घराच्या खिडकीतून हाक मारली, "लॉरिन!"... आणि क्षणात ती मुलगी घरात गेली. लॉरीन ! हे नाव काकांना खूप गोड वाटलं. ते शांतपणे ट्रेनमध्ये बसून लॉरीन, तिचा चेंडू, ती बाग आणि ते निळे घर कल्पनाचक्षुंनी पाहू लागले. काळासोबत घर, बाग, चेंडू, लॉरिन हे सर्व अदृश्य होऊन त्यांच्या काळजात विलीन झाले. यानंतर खूप काळ तिकडे जाणे त्यांना जमले नाही.

बॉलिवूडमधल्या देशप्रेमाची ऐंशी वर्षे!

मागील दोन वर्षांपासून आपल्या देशात काही मोहिमा राजकीय, सामाजिक आणि धार्मिक ध्रुवीकरणासाठी राबवल्या गेल्यात. त्यात छुपे अजेंडे आहेत आणि आर्थिक स्वार्थाचे गणितही आहे, वर्चस्वाच्या साठमारीतून अशा कैक मोहिमा राबवल्या गेल्यात. या मोहिमांसाठी सोशल मीडिआचा वापर शस्त्रासारखा केला गेलाय. त्यात आयटीसेलचं चाळीस पैशांवर राबणारं भाडोत्री पब्लिक मोठ्या संख्यने कामी आलंय. द्वेष, तिरस्कार पसरवणं आणि त्याआडून वर्चस्वाची खेळी खेळत सामान्यांना हिंसेच्या आगडोंबात ढकलून देणं हे यामागचं प्रयॊजन होतं नि आहे. या मोहिमांपैकीच एक मोहीम होती - '#बॉयकॉट बॉलिवूड!'

तर आपली मान झुकलेली राहील..

आपण जर शरद पवार यांचे समर्थक असू तर आपल्याला प्रश्न पडायला पाहिजे की, आपले नेते ज्या भाजपचा कट्टर विरोध करतात त्यांच्या नेत्यांशी वेळ येताच युती कशी काय करतात?

आपण जर आशिष शेलार, फडणवीस यांचे चाहते असू तर आपल्याला प्रश्न पडायला पाहिजे की, आपले नेते ज्या राष्ट्रवादीचा आणि शरद पवारांचा प्रचंड तिरस्कार करतात त्यांच्याशी आघाडी कशी काय करतात?

आपण शिंदे, ठाकरे वा गांधी नि आणखी कुणाचे जरी समर्थक असलो तरी आपल्या पक्षाने ज्यांना विरोध केलाय त्यांच्या मांडीला मांडी लावून बसण्याविषयी आपल्याला प्रश्न पडले पाहिजेत?
इथे मुद्दा एमसीएचा आहे त्यामुळे आपल्या चाणाक्ष नेत्यांचे उत्तर असते की आम्ही राजकारणातले विरोधक आहोत मात्र इथे खेळांत आम्ही मित्र आहोत!

मग एक सुजाण नि परिपक्व नागरिक म्हणून आपल्याला प्रश्न पडायला पाहिजे की खेळात राजकारण्यांचे काय काम? त्यांना त्यांतले नेमके काय ज्ञान वा अनुभव याचा सवाल पडला पाहिजे!

अजूनही जिवंत आहेत रोमन साम्राज्यातील राजप्रवृत्ती!

काही माणसं अधुरी असतात, त्यांची पात्रता एक असते आणि भलतेच काम ते करत राहतात. त्यांच्या आवडत्या प्रांतात त्यांना स्पेस लाभत नाही, त्याहीपलीकडे जाऊन काहींच्या वाट्याला अधिकचे भोग येतात. त्यांच्या नावावर अशा काही विलक्षण नकोशा गॊष्टींची नोंद होते ज्यात त्यांचा महत्वाचा रोल नसतो! रोमन सम्राट टायबिरिअस हा अशांचा शिरोमणी ठरावा. पराक्रमी रोमन सम्राट ऑगस्ट्स आणि विकृत रोमन सम्राट कॅलिगुला या दोघांच्या मधला कार्यकाळ टायबिरिअसच्या वाट्याला आला.

श्रद्धा वालकरच्या निमित्ताने - मुलींना समजून घेतलेच पाहिजे!

श्रद्धा वालकर आपल्या वसईमधली मध्यमवर्गीय कुटुंबातील तरुणी होती. नोकरीत असताना तिची आफताब अमीन पूनावाला या तरुणाशी ओळख झाली. आफताब अमीन पूनावाला हा देखील वसईचा रहिवासी आहे. वसईतील सेंट फ्रान्सिस हायस्कूलमध्ये त्यांचे शिक्षण झालेय. त्याने मुंबईतील एलएस रहेजा कॉलेजमधून बीएमएस पदवी घेतली. व्यवसायाने तो फूड ब्लॉगर आहे, तो इंस्टाग्रामवर ‘हंग्रीचोक्रो’ नावाने फूड ब्लॉग चालवतो.
मुंबईतील कॉल सेंटरमध्ये काम करत असताना लिव्ह-इन पार्टनर श्रद्धाशी भेट झाली. आरोपी आफताब हा श्रद्धा जिथे राहत होती त्याच परिसरात राहत होता. मुंबईत काम करत असताना दोघांचे प्रेम झाले. श्रद्धा एका मल्टीनॅशनल कंपनीच्या कॉल सेंटरमध्ये काम करत होती.

लोकसंस्कृतीचे परस्पर प्रेम - यात्रा आणि तमाशा

मराठी माणसाला मुळातच उत्सव आणि सणवारांचे अतिशय अप्रूप आहे. त्याच्या जोडीने हरेकाची कुलदैवते, ग्रामदैवते आणि कुळपुरूषांचे देवदेव इत्यादींचे सोहळे असतातच. याखेरीज विविध बुवा, महाराज, साधू बैरागी यांचेही उत्सव असतात, हे सर्व एकीकडे आणि गावोगावच्या यात्रा एकीकडे! यात्रा म्हटलं की गावाला नवं उधाण येतं, माणसं खडबडून कामाला लागतात आणि त्यांच्या जोडीला पंचक्रोशीतलं चराचर देखील कामाला लागतं. घरोघरी यात्रेचा खुमार वाढू लागतो.  साधारणतः यात्रांचेदेखील ठराविक मौसम असतात. मार्गशीर्ष संपून पौषाची चाहूल लागताच पाऊस आणि थंडी जोडीने येतात, हळूहळू पाऊस ओसरतो आणि थंडीचे साम्राज्य सुरू होते. याच हंगामात खेडोपाड्यांत जत्रा यात्रांचा मौसम  सुरु होतो. कुठे ग्रामदैवताची जत्रा भरते तर कुठे पीरबाबाचा उरूस भरतो. अद्यापही हे दोन्ही यात्रा उत्सव हिंदू मुस्लीम एकत्रितपणे साजरा करतात. कैक वर्षांपासून राज्यभरातील अनेक गावांत तशी परंपराच आता रूढ झाली आहे. आजकाल ज्या यात्रा साजऱ्या होतात त्यांचे स्वरूप आणि गतकाळातील स्वरूप यात प्रचंड फरक होता. गावकरी मंडळी आपआपल्या नातलगांना, पैपाहुण्यांना आवतण धाडतात. घरोघरी माणसांची लगबग वाढू लागते.  गल्ल्या माणसांनी फुलून जातात. फर्मास जेवणाचे बेत होतात, जेवणावळी होतात, पंगतीच्या पंगती उठतात. जिकडं तिकडं घमघमाट होतो. प्रत्यक्ष यात्रेच्या दिवसापर्यंत हा माहौल टिकून असतो. हे सर्व करण्यामागे भिन्न प्रकारच्या श्रद्धा असल्या तरी आजकाल आणखी एक कारण असते आणि ते म्हणजे यात्रांच्या निमित्ताने भेटी गाठी होतात सबब यात्रा जोरातच झाल्या पाहिजेत असा सूर सगळीकडे दिसतो. 

नंदूची शाळा

प्राचार्य दत्तात्रेय कदम अत्यंत बेचैन होऊन एकसारखं मोबाईलवरून एक कॉल करत होते. पण फोन काही लागत नव्हता. बऱ्याच प्रयत्नानंतर अखेर एकदाचा त्यांचा फोन लागला. अधीर होऊन त्यांनी विचारलं, "काय साळे सर! केंव्हापासून प्रयत्न करतोय फोन लावायचा, पण काही केल्या कॉलच कनेक्ट होत नव्हता..."

त्यांचं वाक्य अर्ध्यातच तोडत पलीकडून रामचंद्र साळे उद्गारले, "अहो सर नेटवर्क प्रॉब्लेम आहे. गावाकडे आता दर सांजच्याला हा घोटाळा होतोय."

त्यांना थांबवत कदमांनी पुन्हा आपलं संभाषण जिथून तुटलं होतं तिथून सुरु केलं, "ते असू द्यात. मला सांगा नंदूचं काय झालं? भेटला का तो? त्याच्या घरी गेला होतात का तुम्ही? त्याचे आजोबा भेटले का? काय अडचण काही कळलं की नाही? शेवटी काय ठरलं त्यांचं?" कदमांनी प्रश्नांची सरबत्तीच केली.

त्यांच्या प्रश्नांना दमाने घेत साळेंनी सगळी माहिती पुरवली. ती ऐकून कदमांचा चेहरा उतरला. ते उदास होऊन मटकन सोफ्यावर बसले आणि 'फोन ठेवतो साळे सर' म्हणत त्यांनी फोन कट केला.
इतक्या वेळापासून त्यांचं संभाषण ऐकत, त्यांच्यावर बारकाईने लक्ष ठेवून असणारा त्यांचा मुलगा सिद्धार्थ गोंधळून गेला. त्याने वडिलांच्या जवळ जात विचारलं, "बाबा काय झालं? नंदूच्या शाळेचं काही कळलं का? तुम्ही इतके उदास का झाले?" आपल्या चिमुरड्या मुलाचे ते कोमल उद्गार ऐकून त्यांच्या डोळ्यांच्या कडा पाणावल्या. त्यांनी त्याला मायेने जवळ घेतले. त्याच्या डोक्यावरून हात फिरवला. काही वेळ शांत राहून मग म्हणाले, "आता नंदूची शाळा बहुतेक कायमचीच बंद होणार की काय असे वाटू लागलेय."

टिकली, कुंकू आणि सुधा मूर्ती!

सुधा मूर्ती या विख्यात उद्योगपती नारायण मूर्तींच्या पत्नी आहेत. नारायण मूर्तींची 'इन्फोसिस' ही कंपनी आयटी क्षेत्रातील एक दिग्गज रोजगार निर्मिक आहे. 'इन्फोसिस'च्या तगड्या सात आकडी पगाराचे अनेकांना आकर्षण असते.मध्यमवर्गास आर्थिक सुबत्ता, आयुष्यभर वंचित राहावं लागलेल्या ऐश आरामी जीवनशैलीचं अत्यंत तीव्र नि छुपं आकर्षण असतं. त्यामुळे नारायण मूर्ती आणि तत्सम लोक यांच्यासाठी अत्यंत प्रातःस्मरणीय आदर्श असतात. वास्तवात या दांपत्याने औद्योगिक जगतात जे करून दाखवले आहे त्याला तोड नाही. आयटी सेक्टरमध्ये इन्फोसिसचा दबदबा अजूनही कायम आहे. या बाबतीत मूर्ती दांपत्य निश्चितच कौतुकास पात्र आहेत, त्यांचे हे कार्य उत्तुंग पातळीवरचे आहे हे कुणीही मान्य करेल.        

सुधा मूर्तींच्या संवादात, भाषणात वा व्यक्त होण्यात एक उल्लेख नेहमी येतो. तो म्हणजे आपल्या पतीच्या उद्योगासाठी आपले दागिने विकण्याच्या घटनेचा. जोडीनेच पतीच्या मेहनतीस सकारात्मक साद दिली वगैरे वगैरे.

विधवा स्त्री भारतमाता नसते का?

"विधवा स्त्री भारतमाता नसते.
विधवेने कुंकू लावू नये!"
किती गरळ आहे यांच्या मनात!

23 जानेवारी 1664 रोजी शहाजी राजे निवर्तले.
6 जून 1674 रोजी शिवबांचा शपथविधी झाला तेंव्हा जिजाऊ मां साहेब हयात होत्या. राज्याभिषेकानंतर अकराच दिवसांत त्यांचे दुःखद निधन झाले.
शहाजी राजांच्या मागे उर्वरित दहा वर्षात वा पुढच्या इतिहासात त्यांचं महत्त्व कमी झालं का?
कधीच नाही!

आपण अजून मागे जाऊ या.
दशरथ राजाची पत्नी कैकेयी हिच्या अट्टाहासापायी राम, सीता, लक्ष्मण वनवासाला गेले. पुत्रविरहाने दशरथ राजे व्याकुळ होऊन मरण पावले.
दशरथांच्या पश्चात कौशल्येस हीन लेखले गेले का?
नाही!

जानकी के लिए ..

जानकी के लिए..  

देह गतप्राण झलाय रावणाचा 

स्तब्ध झालीय लंका सारी
सुनसान झालीय किल्ल्याची तटबंदी
कुठे कसला उत्साह नाही
नाही तेवला दिवा कुणाच्या घरी
घर बिभिषणाचे वगळता!

समुद्र किनारी बसलेले विजयी राम
बिभिषणास राज्य लंकेचे सोपवताहेत
जेणेकरून प्रातःकाळीच व्हावा त्याचा राज्याभिषेक
सातत्याने ते लक्ष्मणास पृच्छा करताहेत
आपल्या सहकाऱ्यांचे क्षेम कुशल जाणताहेत
चरणापाशी त्यांच्या बसुनी आहे हनुमान!

तो रडला तेंव्हा.. @रॉजर फेडरर

आपल्याकडे एक समज आहे की फक्त लहानगी चिमुरडीच हमसून हमसून रडतात. बहुत करून मोठ्यांचं रडणं हे रुमालाने डोळ्यांच्या कडा पुसून घेणारं असतं वा एखाद्या दुसऱ्याचा आवेग जास्तीचा असेल तर एखादा हुंदका येतो नि कढ सरतात.मात्र परवा त्याला रडताना पाहिलं आणि नकळत मीही रडलो!इतकं काय होतं त्याच्या अश्रुंमध्ये? त्यातली सच्चाई, त्यातलं नितळ प्रेम, शालीनता, नम्रता आणि वात्सल्य हे सारं थेट मनाला भिडणारं होतं. होय मी रॉजर फेडररबद्दलच बोलतोय!
फेडररने त्याची निवृत्ती १५ सप्टेंबरलाच जाहीर केली होती. निवृत्तीविषयीच्या घोषणेचा त्याचा व्हिडीओ अवघ्या काही मिनिटांत जगभर व्हायरल झाला होता. आपल्या मोठेपणाचा कुठलाही अभिनिवेश त्यात जाणवत नव्हता. त्यात आत्मप्रौढीचा लवलेशही नव्हता.

देश म्हणजे कागदाचा नकाशा नसतो - देश कागज पर बना नक्शा नहीं होता

जर तुमच्या घराच्याएका खोलीत आग लागली असेल
तर तुम्ही दुसऱ्या खोलीत झोपू शकता का?
जर तुमच्या घराच्या
एका खोलीत प्रेतं
सडत असतील
तरी ही तुम्ही
दुसऱ्या खोलीत प्रार्थना करू शकता का?
जर उत्तर होय असेल
तर मला तुमच्याशी
काही बोलायचे नाही.

देश म्हणजे कागदावर बनवलेला
नकाशा नसतो
ज्यातला एक भाग फाटला गेला तरी
बाकी भाग तसेच शाबूत राहतील
आणि नद्या, पर्वत, शहर, गाव
पूर्ववत आपल्याच जागी दिसतील
खिन्न नसतील.
जर तुम्ही असं मानत नसाल
तर मला तुमच्या सोबत
राहायचे नाही.

दिखाई दिये यूं कि बेखुद किया - 'बाजार'च्या काही नोंदी

काही इच्छा असतात अर्ध्या राहिलेल्या, काही व्यथा असतात ज्यांना कुणी जाणलेलं नसतं. काही चेहरे असतात ज्यांना कुणी वाचलेलं नसतं, काही पुस्तके अशीच मिटलेली राहून जातात ज्यांची पाने कुणी उघडलेलीच नसतात आणि काही स्वप्ने असतात आयुष्याच्या अर्ध्यामुर्ध्या टप्प्यावर अवेळी आलेल्या पावसातल्या पाण्यात कागदी नावेबरोबर सोडून दिलेली!

हरेकाच्या आयुष्यात खूप काही निसटून गेलेलं असतं, आयुष्य संपत आलं तरी जगणं खऱ्या अर्थाने बरंचसं बाकी असतं!

साधीसुधी माणसं कथाविषय होती. त्यांचे सरळसाधे गुंते होते. निरलस मने आणि नितळ संघर्ष. लेपविरहित चेहरे, ओढाळ गाणी. शांत रात्री नि बेजान दिवस यांचं कॉम्बीनेशन असणारी तरल आयुष्ये. डामडौल नसणारा भवताल आणि डोळ्यांची भाषा बोलणारी कॅरेक्टर्स, न कसला कोलाहल ना कुठला प्रबोधनाचा बाज, सरळसुबक मांडणी! यांची गुंफण असणाऱ्या निव्वळ सरस जीवनकथा! केवळ उत्तुंग हिमशिखरांना पाहूनच छाती भरून येते असं काही नसतं काही गवताची पातीही अशी टोकदार नि चिवट असतात की त्यांनीही मन भरून येतं.

अभिव्यक्तीचे विद्रुपीकरण करणारे 'अनसोशल' अल्गोरिदम...

इथे सातत्याने केवळ राजकीय भूमिका मांडणाऱ्या मंडळींना त्याचा स्ट्रेसदेखील येत असतो. तब्येतीवर त्याचे साधकबाधक परिणामही होतात. अनेकांच्या अकाली अकस्मात जाण्यात या गोष्टी हातभार लावतात. मागील काही वर्षात अशी अनेक मित्रमंडळी पाहिली आहेत. तुम्हीदेखील केवळ नि केवळ राजकीय भूमिका इथे मांडत असाल वा तुमच्या मित्रयादीत केवळ राजकीय पालख्या उचलणारे भोई असतील तर तुम्ही हे वाचावं.

इथं सोशल मीडियावर राजकीय वादविवाद अधिक करत राहिलं वा सातत्याने तशाच पोस्टवर अधिक व्यक्त होत राहिलं की फेसबुकच्या अल्गोरिदमनुसार आपल्या फीडमध्ये तशाच पोस्ट्स अमाप येत राहतात. मग माणूस आपल्या आवडी निवडी, आपले छंद, आपली सर्वंकष बौद्धिक भूक विसरून एकरेषीय प्रकटनाच्या सापळ्यात अडकू लागतो. चित्रे, शिल्पे, पुस्तके, सिनेमे, साहित्य, विज्ञान, अध्यात्म, अधिभौतिक तत्वे, निसर्ग, पर्यावरण, प्रवास, खाद्यसंस्कृती, वस्त्रांची दुनिया, जीवनाशी निगडित असणाऱ्या नवरसांच्या विविध घटकांना पोषक असं खाद्य देणारे अनेक घटक इथे असतात मात्र माणूस केवळ राजकीय पोस्ट्सच्या सापळ्यात अडकत जातो. त्याचे विश्व संकुचित करण्याचे काम फेसबुक करते.

सोशल मीडिया, वाचन आणि पुस्तकांचा खप - नवे परस्परावलंबी सूत्र

या विषयावर बऱ्याच जणांनी सोशल मीडियावरील पुस्तक विषयक चर्चा वा पुस्तकांच्या अनुषंगाने इथे होणारा लेखन संवाद यांना केंद्रस्थानी ठेऊन काही निष्कर्ष वा मते मांडली आहेत. तर काहींनी इथे कोणत्या पद्धतीचे वाचन जास्त पसंत केले जाते, कोणत्या लेखन शैलीकडे युजर्सचा कल आहे, सोशलमीडिया युजर्स कोणत्या लेखकांना अधिक पसंत करतात वा कोणत्या लेखकांवर / पुस्तकांवर बोलतात, कुठल्या कालखंडातील पुस्तके अजूनही वाचली जातात, कोणत्या लेखकांचा साधा नामोल्लेखही होत नाही वा कोणत्या वर्गवारीतील पुस्तकांविषयी किमान चर्चा देखील केली जात नाही इत्यादी मुद्द्यांवर मत प्रकटन केलं आहे.

*** *****

सोशल मीडियापैकी फेसबुक हे अन्य प्लॅटफॉर्म्सपैकी काहीसे अधिक लेखनविस्तृत माध्यम आहे. तुलनेने इन्स्टाग्राम, ट्विटर, लिंक्डइन इथे लेखनासाठी कमी स्पेस आहे. त्यामुळे सदर पोस्टकर्त्यांनी सोशल मीडियावरील चर्चा वा इथल्या पोस्ट्समधील सूर याविषयी निष्कर्ष मांडताना फेसबुक याच माध्यमाचा मुख्यत्वे विचार केला असावा असे मी गृहीत धरतो. याबाबतचे काही बिंदू लक्षात घेणं अनिवार्य आहे ज्यान्वये काहीसे नेमके अंदाज व्यक्त करता येतील.

भितीवर विजय - 'द कराटे किड'चे सार

'द कराटे किड' २०१० मध्ये रिलीज झाला होता. त्याने तिकीटबारीवर तुफान टांकसाळ खोलली. जॅकी चेन आणि जेडन स्मिथच्या मुख्य भूमिका त्यात होत्या.
एका शाळकरी मुलाचं भावविश्व त्यात अत्यंत भेदक पद्धतीने साकारलं होतं.

कोवळया ड्रे पार्करच्या विधवा आईची शेरीची कार कंपनीत बदली होते.
ती डेट्रॉईटवरून थेट चीनमध्ये दाखल होते.
खरे तर ड्रे पार्कर डेट्रॉईटमध्येच झळाळून उठला असता, पण तसे घडत नाही.
चीनमध्ये आल्यानंतर त्याला त्याच्या वेगळेपणाचं, बॉडी शेमिंगचं शिकार व्हावं लागतं.

'तो' अखेरचा माणूस मेला तेंव्हा..

मी कधीही त्या व्यक्तीला पाहिलेलं नाही वा त्याच्याविषयी त्रोटक माहितीशिवाय काहीच ठाऊक नाही. तरीही तो मरण पावल्याची बातमी ऐकून खूप अस्वस्थ वाटलं.त्याच्या मृतदेहापाशी एका ब्राझीलियन पक्षाचे पंख आढळलेत, कदाचित आपला इथला प्रवास संपला असल्याची जाणीव त्याला झाली असावी.

ते पंख त्याला कुठे घेऊन जाणार होते हे त्यालाच ठाऊक असावे!
की त्याला ते पंख कुणाला द्यायचे होते?
की त्या पंखांना आपल्या अंतिम क्षणांचे साक्षीदार म्हणून त्यानं सोबत ठेवलं असावं?
काय वाटलं असेल त्याला एकट्याने मरताना?

जेंव्हा मृत्यू हवा असतो..

एक असतो मृत्यूदूत. त्याचं काम असतं जीवांना मृत्यू बहाल करण्याचं.

तो फिरतो जंगलांतून, माळांमधून. असो ससा की असो गरुड, कोल्हा वा कुणी वन्य जीव.
हरेकास त्याच्या नुसत्या स्पर्शाने यायचा मृत्यू.
एकदा त्याच्या मोहिमेवर असताना दिसतं त्याला एक कोवळं देखणं तरतरीत हरीण. तो जातॊ हरिणापाशी त्याला स्पर्श करण्यास.
कसा कुणास ठाऊक पण हरणास लागतो सुगावा मृत्यूदूताच्या हेतूचा, तो जवळ येण्याआधीच सावध होतं हरीण.
त्याच्याकडे नजर देत पाहतं, क्षणेक थबकून उभं राहतं नि धूम ठोकून पळून जातं.

त्याच्या डोळ्यातली जगण्याची आशा नि मृत्यूची भीती पाहून मृत्यूदूतास येते निराशा. तो पाहू लागतो स्वतःच्याच हातांकडे.
आपण इतके कसे वाईट आहोत मनी येतो विचार त्याच्या.
न राहवून तो हरणाच्या दिशेने उडत जातो माग काढत. हरीण गेलेलं असतं त्याच्या कळपात हुंदडायला.
दुरून त्याला पाहताना मृत्यूदूताचा हात लागतो झाडांच्या पानांना, पाने जातात करपून सुकून!
वाईट वाटते मृत्यूदूताला.
तो तिथेच राहतो रेंगाळून.

तू कायम जिवंत असशील!

मुंबईत तुला भेटायला आलेलो तर
तू निघून गेलेली.
मध्ये एकदा तू भलतीकडेच भेटलीस
विलक्षण म्लान थकलेली,
तू नाव बदलले होतेस.

 
खरे सांगायचे म्हटलं तर
तू पुरती संपत आलेली..
माझा पडेल चेहरा पाहून
डोळ्यातलं पाणी लपवत म्हणालीस
इट्स ओके,
आणखी काही दिवस तरी असेन ना..

 
खूप दिवस झाले या भेटीला
पुन्हा तुझी चौकशी नाही केली मी

 
निदान माझ्या स्मृतीत तरी तू कायम जिवंत असशील!

- समीर गायकवाड.

कवितेच्या नोंदी - 

काही शोध न संपलेलेच बरे असतात. शोध पुरे होतात आणि शोकाच्या डागण्या कायमस्वरूपी राहतात.
आपलं जीवश्च कंठश्च माणूस मरणपंथाला लागलेलं असतं. आपण असहाय असतो, त्याच्यासाठी काही करावं असं वाटत असतं मात्र तो जीव दुनियेच्या गर्दीत नाहीसा होतो. मग कुठे जरी चौकशी केली तरी ती वाईट बातमीच कळणार असते, अशा वेळी विचारपूस न केलेली बरी, निदान ते जीवाचं माणूस आपल्या विश्वात तरी सचेत असतं. सगळ्याच जिवाची किंमत सर्वांनाच नसते!

खऱ्या घटनेत न राहवून तिची चौकशी केली तर सारं संपलेलं होतं. हैदराबादला तिचा ठावठिकाणा असल्याचं कळलेलं. तिथेही तिने नाव बदललं होतं, त्याच्यासाठी! तिचा मृत्यू होऊन दीडेक वर्ष झालेलं. हा तिथे गेला, तिची कबर तरी पाहता येईल म्हणून कबरस्तानमध्येही गेला. मात्र तिथे नुकतीच माती खालीवर केलेली. आपल्याला दहन केलं तर आपल्या अस्थीदेखील कुठे तरी विसर्जित केल्या जातील म्हणून तिने नाव बदललेलं. शेवटी तिच्या अस्थीदेखील मिळाल्या नाहीत. असहाय अवस्थेत आलेलं बेवारसासारखं मरण कवटाळून ती गेली. मृत्यूआधी तीन आठवडे निपचित पडून होती मात्र अखेरच्या क्षणी पूर्ण ताकद एकवटून तिने याचंच नाव घेतलेलं. मग दोन आचके नि खेळ खल्लास. आता त्याला वाटतं की तिची विचारपूस केली नसती तर बरे झाले असते. काही दुःखे काळजात खोल खोल रुततात!

आपल्या सर्वांना निदान रक्ताची माणसं, मित्र, नातलग तरी असतात मात्र ज्यांचं कुणीच नसतं त्यांच्यातलं कुणी असं मरणपंथाला लागल्यावर त्या व्यक्तीच्या मनात गतकाळात आयुष्यात येऊन गेलेल्या माणसांच्या भेटीची अनिवार इच्छा असते, किमान एक क्षणतरी हव्याशा व्यक्तीच्या डोळ्यात स्वतःला पाहावं आणि मग श्वास सोडावेत असं वाटत असतं. ही तगमग मी पाहिलीय. खोटं बोलून आपणच तिच्या हातात हात द्यायचा, ग्लानीत असणाऱ्या जीवाला वाटतं 'तो'च आलाय! मग त्या जिवाच्या डोळ्यातून घळाघळा अश्रु वाहू लागतात आणि काही क्षणातच तो जीव हे जग सोडून गेलेला असतो, मरतुकड्या अशक्त हातात आपला हात घट्ट धरून! अशांचे मरणसोहळे होत नाहीत नि त्यांच्यासाठी कुणी रडत नाही. मग घट्ट धरलेल्या हाताचे ठसे अनेक वर्ष आपल्याला एकट्यालाच दिसत असतात! हे फार भीषण दुःखद असतं!

आजाराने ग्रासलेल्या एखाद्या अश्राप जीवाच्या अकाली जाण्याची बातमी आपल्या कानी येऊ नये अशीच बहुतेकांची इच्छा असते. तिकडून एखादा फोन आला तरी तो घ्यावा वाटत नाही. मेसेज आला तर वाचला जात नाही. एखाद्याचं असणं आधारदायी असतं, आजारी असलं म्हणून काय झालं आपलं माणूस हयात आहे याचंही एक सुख असतं. त्यातलीच ही एक चटका लावून गेलेली एक्झिट, जिचा मी कधीच सामना करु शकलो नाही...