सच्च्या प्रेमाची अदुभूत गाथा - अमृता - इमरोजची लव्ह स्टोरी !

एक स्त्री आणि एक पुरुष यांच्यातील शारीरिक ओढीच्या पलीकडचे प्रेम कसे असतं? जाणून घ्यायचंय? मैत्री, प्रेम यांच्याही पलीकडचं नातं त्यांच्यात होतं! वयाच्या सोळाव्या वर्षी एका हळव्या मनाच्या किशोरीचं लग्न एका असंवेदनशील, व्यसनी आणि थोराड पुरुषाशी होतं. ती त्याच्याशी विवाह करते, मात्र त्याला पूर्णतः स्वीकारत नाही, ती त्याला तन देऊ शकते पण मन देऊ शकत नाही. दोघांचे एकमेकाचे विचार भिन्न असूनही एकत्र राहणे योग्य की अयोग्य हा सवाल तिला सतावतो. पुढे ते विभक्त होतात, पण तोवर तिच्या पोटी त्याचं बीज वाढतं. या दरम्यान तिच्या आयुष्यात तिच्या सारखाच तरल मनाचा, प्रतिभाशाली, संवेदनशील व उमदा कवीमनाचा पुरुष येतो. ती त्याच्यात गुंतते. मात्र एके दिवशी तो आपल्या कवितेच्या शोधात तिला अर्ध्यात निरोप देऊन आपलं राहतं शहर सोडून मुंबईला निघून जातो. पुढे ती त्याच्या प्रेमात झुरते. त्याच्यासाठी काव्यरचना प्रसवते - 'आखरी खत' त्या काव्यसंग्रहाचं नाव!

याच 'आखरी खत'च्या मुखपृष्ठाच्या निमित्ताने तिची ओळख तिच्यापेक्षा लहान असणाऱ्या देखण्या चित्रकाराशी होते. ते दोघे एकेमेकात इतके एकरूप होतात की जणू दोघांचा आत्मा एक असावा! तिकडे मुंबईला गेलेला तिचा प्रेमी कवी तोपर्यंत प्रचंड लोकप्रियता व नावलौकिक मिळवतो, मात्र तो तिला विसरू शकत नाही. आयुष्यभर अविवाहित राहतो! इकडे वयाची चाळीशी गाठल्यावर तिला भेटलेला पस्तीशीच्या उंबरठयावरचा चित्रकार आणि ती एकत्र राहिले, एक होऊन राहिले अन् एकजीव झाले! तब्बल पन्नास वर्षे ते एकमेकासोबत राहिले, कोणत्याही नात्याच्या 'लेबल' शिवाय. कारण त्याची त्यांना गरजच नव्हती. ते दोघे एकत्र राहत असताना त्याने तिच्या हृदयात असणाऱ्या 'कवी'ला देखील स्वीकारले होते! आयुष्याच्या मध्यावर भेटलेला हा तरुण तिला बाप, भाऊ आणि मुलगा यांच्या जाणिवा देऊन गेला! जेव्हा तिचे पती आजारी पडले तेव्हा त्यांच्या अखेरच्या काळात तिने त्यांना स्वतःच्या घरी आणून त्यांच्या अखेरच्या काळापर्यंत सेवा सुश्रुषा केली. अखेरीस तीदेखील आयुष्याच्या पटावरून एक्झिट करून 'प्रेमाचा खरा अर्थ' सांगायला स्वर्गात गेली!!

ही कथा आहे एका थोर साहित्यकार, ज्ञानपीठसह विविध पुरस्कारांनी सन्मानित अशा प्रतिष्ठित कवयित्रीची. जिची नाममुद्रा केवळ पंजाबीच नव्हे, तर सर्वच भारतीय भाषांमध्येही ठळक उमटली आहे अशा विदूषीची. जिच्या अंगी बंडखोर स्वभाव अन् हळवे मन असे दोन परस्पर विरोधी प्रवाह सुखाने नांदत होते. अर्थातच अमृता प्रीतमची यांची ही कथा! यातला कवी म्हणजे सुप्रसिद्ध शायर कवी साहिर लुधियानवी होय अन् चित्रकार म्हणजे इमरोज! आताच्या पाकिस्तानात असलेल्या पंजाबातील गुजरांवाला या शहरात एकतीस ऑगस्ट १९१९ ला जन्मलेल्या अमृतांचा वयाच्या सहाव्या वर्षी साखरपुडा झाला, अकराव्या वर्षी त्यांच्या आईचे निधन झाले, सोळाव्या वर्षी पहिलं पुस्तक प्रसिद्ध झालं अन् सोळाव्या वर्षीच प्रीतमसिंहांशी विवाह झाला, पुढे साहीरवर त्यांचे उत्कट प्रेम जडलं जे अखेरच्या श्वासापर्यंत टिकून होतं तर इमरोजबरोबर त्या पन्नास वर्षे एकत्र राहिल्या ! तीन ओळीत सांगता येण्याजोगी अमृता प्रीतम यांची ही जीवनगाथा!

अमृतांचं वयाच्या अवघ्या सोळाव्या वर्षी प्रीतमसिंग नावाच्या गृहस्थाशी लग्न झालं होतं. त्यांना त्यांच्यापासून दोन मुलंही झाली. परंतु या व्यसनी, असंवेदनशील नवऱ्याशी अमृतासारख्या संवेदनशील, प्रतिभावान स्त्रीचं निभणं अवघड नव्हे; अशक्यच होतं. त्यांनी तसं नवऱ्याला स्पष्ट सांगितलं. आपण वेगळे होण्यातच दोघांचं भलं आहे, हे त्यांनी त्याच्या गळी उतरवलं आणि दोघं वेगळी झाली. याचदरम्यान कवी साहिर लुधियानवी अमृतांच्या आयुष्यात आले होते. त्यांच्या विलक्षण काव्यप्रतिभेनं, भावविभोर शब्दकळेनं आणि व्यक्तिमत्वानं त्यांना झपाटलं. इतकं, की त्यांच्याशिवाय आयुष्याची त्या कल्पनाच करू शकत नव्हत्या. अमृता आणि साहिरची साहित्यिक कारकीर्द याच काळात बहरत होती. या काळात साहिरनं अमृताचं अवघं जगणंच व्यापलं होतं. अमृतांच्या लेखनातही त्याचे पडसाद स्वच्छपणे जाणवतात. साहिरनी अमृतांचं भावविश्व इतकं व्यापलं होतं की, गरोदर असताना आपलं अपत्य साहिरसारखं दिसावं म्हणून त्या सतत साहिरचं चिंतन करत. विशेष बाब म्हणजे अमृतांचा मुलगा नवराज हा दिसायला साहिरसारखाच आहे! त्यामुळे नवराज हा साहिरचाच मुलगा असावा, अशी पंजाबी साहित्यवर्तुळात तेव्हा बोलवा होती. तेरा वर्षांचा असताना खुद्द नवराजनेच अमृतांना एकदा विचारलं होतं- ‘ममा, मी साहिर अंकलचा मुलगा आहे का?’ तेव्हा अमृतानं त्याला उत्तर दिलं होतं- ‘काश! यह सच होता!’ त्यालाही त्यांचं हे उत्तर पटलं. कारण ते निखळ सत्य होतं!

अमृता लाहोरला होत्या तेव्हा साहिर त्यांना भेटायला त्यांच्या घरी यायचे. घरी आले की या दोघांच्या मनसोक्त गप्पा व्हायच्या. गप्पा मारता मारता साहीर सिगारेटी फस्त करायचे. अमृता मात्र साहिरनी सोडलेल्या धुम्रवलयात आपली स्वप्नं पाहायच्या. साहिरनी टाकून दिलेल्या सिगारेटची थोटके गोळा करायच्या, अन् हळूहळू त्यांना पुन्हा शिलगावून ओठी लावायच्या! त्या आपल्या ओठांवर साहिरना अनुभवायच्या! या नादात अमृतांना सिगारेटचे व्यसन जडले. अमृता साहिरला कधीच विसरू शकल्या नाहीत. 'मेरे शायर, मेरा महबूब, मेरा खुदा और मेरे देवता' अशी त्यांची साहिरबद्दलची व्याख्या होती. पुढे साहिर मुंबईत हिंदी चित्रपटसृष्टीत आपलं नशीब आजमावायला आले आणि तिथलेच झाले. चित्रपट गीतकार आणि शायर म्हणून त्यांनी अमाप ख्याती मिळवली. ते मुंबईला आल्यावरही त्यांच्यातलं नातं आधीइतकंच उत्कट राहिलं; त्याला पत्रांचा आधार मिळत गेला. 

दोघेही रोज एकमेकाला पत्रं लिहित. काही काळ सुधा मल्होत्राच्या रूपाने त्यांच्यात दरी निर्माण करता येते का याचा प्रयत्न नियतीने करून पहिला पण तिलादेखील अपयश आले. त्यांचे भावनिक नाते एकमेकाशी न बोलताही अबाधित राहिले. चित्रपटसृष्टीच्या या मायावी दुनियेत अनेक स्त्रिया साहीरच्या आयुष्यात आल्या; परंतु त्यापैकी कुणाशीही ते संसार थाटू शकले नाहीत. मात्र प्रेमप्रकरणांतील या कडूगोड अनुभवांनी त्यांचं आयुष्य वेगळ्या अर्थानं समृद्धही केलं. त्यांच्यातला रोमॅण्टिक प्रियकर त्याच्या गाण्यांतून, शायरीतून अलवारपणे व्यक्त झालेला दिसतो, तो या उत्कट अन् तरल जीवनानुभूतींमुळेच! ज्याप्रमाणे अमृतांनी साहिरची सिगारेटची थोटके जतन करून ठेवली होती तशाच स्मृती साहिरनी देखील एका चहाच्या कपात जपून ठेवल्या होत्या. अमृतांनी आपल्या ओठाला लावलेला चहाचा कप साहिरनी कित्येक वर्ष न धुता तसाच आपल्याजवळ जपून ठेवला होता! साहिरनी सुनीलदत्तच्या 'गुमराह'साठी लिहिलेले गाणं जणू त्यांच्या प्रेमासाठीच होतं - "चलो इक बार फिर से अजनबी बन जाए हम दोनों,...."

साहिर मुंबईला गेले आणि त्या मायानगरीचाच झाले या वास्तवानं अमृता एकीकडे आतून उन्मळून पडल्या. तर दुसरीकडे साहिर यशाच्या पायऱ्या चढत गेले याचाही अमृतांना आनंद झाला. या संमिश्र भावनांचं परिणत रूप म्हणजे त्यांचं ‘आखरी खत’ हे पुस्तक! ज्याला पुढे साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला. ही आनंदाची बातमी कळवणारा फोन आला तेव्हा अमृतांना आनंद होण्याऐवजी रडू कोसळलं. कारण त्यांनी त्या कविता साहिरसाठी लिहिल्या होत्या. पण साहिरला मात्र गुरुमुखी (पंजाबी) येत नव्हती. त्यामुळे ते हे पुस्तक वाचू शकत नव्हते. ज्याच्यासाठी आपण या कविता लिहिल्या, त्याच्यापर्यंत जर त्या पोचणार नसतील, तर त्या पुरस्काराला अमृताच्या लेखी काहीच अर्थ नव्हता. म्हणूनच त्यांना रडू कोसळलं होतं. 

साहिर जरी त्यांच्यापासून दूर गेले तरी त्या कधीही त्यांना विसरू शकल्या नाहीत. अगदी इमरोजचं उत्कट, निस्सीम प्रेम त्यांच्या वाटय़ाला येऊनही! पुढे साहिरबद्दल लिहिताना अमृतांनी एके ठिकाणी म्हटलंय- "साहिर आणि माझ्यात नि:शब्दतेचं एक अनोखं नातं होतं. त्यात शारीरिक ओढीचा अंश नव्हता. मला ‘आखरी खत’साठी साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाल्याचं जाहीर झाल्यावर एका प्रेस रिपोर्टरनं मी लिहीत असतानाचा फोटो काढण्याची इच्छा व्यक्त केली. त्याप्रमाणे तो फोटो काढून निघून गेल्यावर मी त्या कागदाकडे पाहिलं, तर त्यावर ‘साहिर.. साहिर.. साहिर’ हा एकच शब्द मी अनेकदा लिहिला होता. माझ्या त्या वेडेपणाचं माझं मलाच आश्चर्य वाटलं. दुसऱ्या दिवशी तो फोटो प्रसिद्ध झाला. पण तो कागद कोरा असल्यासारखा भासत होता. साहिर आणि माझ्यातलं नातं तेव्हाही नि:शब्दच होतं. आणि अखेपर्यंत ते तसंच नि:शब्द राहिलं."

साहिरनी 'शादी का जोडा' कधी अंगावर चढवला नाही. त्यांच्यातला शायर म्हणूनच वेदनांत जास्त रमला, विरहाची नवी भाषा बोलू लागला अन् प्रेमाचे स्वतः अनुभवलेलं जग काव्यात मांडत राहिला. 'मैं पल दो पल का शायर हूँ, पल दो पल मेरी कहानी है...', 'तुम अगर साथ देने का वादा करो ...', 'ऐ मेरी जोहराजबी ...', 'मेरे दिल में आज क्या हैं, तू कहे तो मै बता दूं...', 'आगे भी जाने ना तू, पीछे भी जाने ना तू ...', 'कभी कभी मेरे दिल में खयाल आता है ...', 'ये दिल तुम बिन कही लगता नही अब क्या करे ...'’ 'मै जिंदगी का साथ निभाता चला गया , फिक्र को धुयेंमें उडाता चला गया ...' साहिर लुधियानवी यांनी विविध चित्रपटासाठी लिहिलेल्या बऱ्याचशा गाण्यांचा अर्थ आपल्याला 'अमृताचा साहिर' कळला की आपोआप आकळतो!

साहिरसाठी अमृतांनी लिहिलेल्या ‘आखरी खत’चं कव्हर तयार करण्यासाठी म्हणून चित्रकार इमरोजशी त्यांची पहिली भेट १९५८ मध्ये झाली. योगायोग म्हणजे साहिरच्या प्रेमापोटी लिहिलेल्या कवितेच्या अनुषंगाने झालेल्या या भेटीनं अमृतांच्या आयुष्यात एक नवा अध्याय सुरू झाला. इमरोजशी त्यांचा परिचय झाला आणि त्यांची मैत्री वाढत गेली. इमरोज खरं तर अमृतांपेक्षा सहा वर्षांनी लहान होते; पण साहिरच्या विरहानं पोळलेल्या अमृतांना दु:खाच्या त्या खाईतून बाहेर काढलं ते इमरोजनंच! इमरोज त्यावेळी ख्यातनाम चित्रकार म्हणून सर्वपरिचित होते. तर अमृतांना नुकतीच कुठं साहित्यिक वर्तुळात प्रसिद्धी आणि मानमान्यता मिळू लागली होती. साहिरच्या दु:खातून अमृतांना बाहेर काढताना इमरोज नकळत त्यांच्यात गुंतत गेला. अर्थात अमृतांनासुद्धा त्याच्याबद्दल हुरहूर वाटू लागली होती. पण ती त्यांनी कधी व्यक्त केली नव्हती. 

अशातच चित्रपट दिग्दर्शक गुरुदत्तने इमरोजना त्याच्या नव्या चित्रपटाच्या कामासाठी मुंबईत येण्याचं निमंत्रण दिलं. इमरोजना या कामाची भरभक्कम बिदागीही त्यानं देऊ केली होती. ही बातमी कळताच अमृतांना आनंदही झाला आणि त्याचवेळी आतून काहीतरी तुटल्यासारखंही वाटलं. आपण पुन्हा एकदा काहीतरी गमावतो आहोत, या भावनेनं त्यांचं मन खिन्न, उदास झालं. मात्र त्यांनी इमरोजला अडवलं नाही. साहिरही एकेकाळी असाच मुंबईला गेले होते, ते पुन्हा परतले नव्हते. आता इमरोजही गेला तर आपल्या जगण्याचा आधार जाईल या भावनेने त्या कासावीस झाल्या.

इमरोजबरोबरच्या आयुष्याबद्दल ‘रसिदी टिकट’मध्ये लिहिताना अमृतांनी म्हटलंय- ‘कुणा व्यक्तीला एखाद्या दिवसाचं प्रतीक मानता येत असेल तर इमरोज माझा ‘१५ ऑगस्ट’ होता. माझ्या स्वातंत्र्याची ग्वाही देणारा! याउलट, साहिर हा एक विचार होता, हवेत तरळणारा! कदाचित माझ्याच कल्पनाशक्तीची ती जादू होती. मात्र, इमरोजबरोबरचं आयुष्य ही एक अखंड धुंदी होती.. कधीही न सरणारी.’

अमृतांनी एकदा इमरोजना सहज हसत हसत म्हटलं होतं की, ‘साहिर मला मिळाला असता तर मी तुला कधीच भेटले नसते.’ तेव्हा इमरोजनं त्यांना तितक्याच सहजतेनं उत्तर दिलं होतं की, ‘हे शक्यच नाही. साहिरच्या घरी नमाज पढतानाही मी तुला शोधून काढलं असतं आणि हाताला धरून ओढून आणलं असतं.’

‘इमरोज भेटला आणि बाप, भाऊ, मुलगा आणि प्रियकर या सगळ्याच शब्दांना अर्थ प्राप्त झाला.. ते जिवंत झाले,’ असं अमृतांनी लिहिलंय. तर इमरोज म्हणतात- ‘माजा (अमृता) माझी मुलगी आहे; आणि मी तिचा मुलगा!’ इमरोज त्यांच्या आयुष्याच्या मध्याच्या वळणावर अमृतांना अकस्मात भेटले. अमृता प्रीतम आणि इमरोज यांचा सहवास जवळपास पन्नासेक वर्षांचा होता. या दोघांनी इतकी वर्षे एकत्र राहून आपसातल्या तादात्म्यतेला नात्याचे नाव दिले नाही. ‘अमृतामध्ये तुम्हाला इतकं काय आवडलं?,’ असा प्रश्न कुणीतरी इमरोजना एकदा विचारला असता ते उत्तरले होते- ‘तिचं असणं!’ सहा दशकांपूर्वीची ही घटना म्हणजे समाजाच्या मुल्यांविरुद्ध न डगमगता केलेला एक दृढ विद्रोह होता.

रात्रीच्या निरव शांततेत अमृता लेखन करत असत. कुठलाही गोंगाट आवाज नसताना त्यांची लेखणी प्रसवे. रात्रीतून तासंतास लेखन करत राहायच्या आणि रात्री एकच्या सुमारास इमरोज आपल्या पावलांचा आवाज न करता हळुवारपणे येऊन त्यांच्या पुढ्यात गरम चहा ठेवून जात. रात्री एक वाजताचा हा चहा इमरोजनी जवळपास चाळीसेक वर्षे अव्याहतपणे अन् प्रेमाने बनवून दिला. इमरोजकडे चारचाकी नव्हती तेव्हा ते आपल्या स्कूटरवरून अमृतांना घेऊन जात. यावेळी मागे बसलेल्या अमृता त्यांच्या पाठीवर आपल्या तर्जनीने लिहित असत, बहुतांश करून ती अक्षरे 'साहिर' या नावाची असत. 

अमृतांची राज्यसभेवर नियुक्ती करण्यात आली होती तेव्हादेखील इमरोज आपल्या गाडीत स्वतः ड्राईव्ह करून संसदभवनापाशी घेऊन जात. अमृता गेटमधून आत गेल्यावर ते बाहेर बसून राहत. संसदेचे कामकाज संपल्यावर अमृता कधीकधी मुख्य गेटवरील उदघोषकाला इमरोझला बोलावण्याची विनंती करत, तेव्हा तो पुकारा करत असे - 'ड्रायव्हर इमरोज अंदर आओ!' कारण त्याला तो अमृतांचा ड्रायव्हर वाटत असे. मात्र या दोघांनीही जग काय म्हणते याची कधीच फिकीर केली नव्हती. कारण एकाच घरात दोन वेगवेगळ्या खोलीत राहणाऱ्या ह्या दोन व्यक्तींचे आत्मे एक झाले होते!!

आयुष्य आपल्या विचारांनुसार जगणाऱ्या अमृता कर्तव्यसन्मुख राहिल्या, त्या मुक्त होत्या पण स्वैर स्वच्छंदी नव्हत्या. याचं बोलकं उदाहरण म्हणून उल्लेख करता येईल अशा पुष्कळ घटना त्यांच्या आयुष्यात घडल्या. त्यापैकीच एक त्यांच्या पतीच्या संदर्भात आहे. अमृतांचे पती प्रीतमसिंग यांना त्यांच्या अखेरच्या एकाकी दिवसांत अमृतांनी आपल्या घरी आणलं होतं आणि त्यांची सारी सेवासुश्रूषा केली होती. अमृता-इमरोजच्या घरातच त्यांनी शेवटचा श्वास घेतला होता. त्याच बरोबर १९८० मध्ये साहिरचं मुंबईत हार्टअ‍ॅटॅकने अकाली निधन झालं तेव्हा अमृतांना जणू आपलाच मृत्यू झालाय असं वाटलं होतं. त्यातून त्या कधी बाहेर आल्या नाहीत. या सर्वांतून त्यांच्या लेखनाच्या प्रेरणा अधिकाधिक समृद्ध होत गेल्या.

अमृतासोबतच्या नात्याबद्दल इमरोज म्हणतात - 'ज्या जोडप्यांना परस्परांच्या प्रेमाची खात्री नसते, त्यांनाच समाजाच्या मान्यतेची गरज भासते. आम्ही आमची मनं पूर्णपणे जाणतो आहोत; मग समाजाची लुडबूड हवीच कशाला? आमच्या या प्रकरणात समाजाला काही स्थानच नाही. आम्ही एकमेकांशी वचनबद्ध आहोत, याची समाजापुढे कबुली द्यायची गरजच काय? तुम्ही एकमेकांना बांधील असा वा नसा, कुठल्याच बाबतीत समाज तुम्हाला काहीच मदत करू शकत नाही. स्वत:च्या मर्जीप्रमाणे वागायची तयारी नसेल अथवा स्वत:च्या करणीची जबाबदारी घ्यायची तयारी नसेल, तेव्हाच समाजाने आपल्या वतीने काही निर्णय घ्यावा अथवा आपल्या निर्णयावर शिक्कामोर्तब करावं, अशी आपली अपेक्षा असते. जे निर्णय आपले आपण घेत असतो, ते चुकीचे ठरले, तरी त्याचं खापर आपण दुसर्‍या कोणावर फोडता कामा नये. खरं तर अशा वेळीच आपल्याला समाजाची गरज वाटते, एक आधार म्हणून. म्हणजेच आपल्या सोयीसाठी. अमृता आणि मी - आम्हाला दोघांनाही अशा सोयीची गरज नव्हती." 

अमृतांच्या आजारपणात इमरोजनी त्यांची खूप सेवा केली. इमरोज तोवर मोठे चित्रकार झाले होते तरीही अमृतांपुढे ते तसे झाकोळलेले राहिले. त्यावर ते स्वत: म्हणतात, 'लोक म्हणतात की, तुमचं आयुष्य तुम्ही केवळ अमृताला वारा घालण्यातच व्यतीत केलं. पण त्यांना हे माहीत नाही की तिला वारा घालता घालता मलाही हवा लागत होती.'

'अमृता-इमरोज ए लव्ह स्टोरी' या पुस्तकाच्या लेखिका उमा त्रिलोक यांनी अमृतांचे चरित्रलेखन करताना एकदा अमृताजींना विचारलं, "एक सामाजिक नियम मोडून एक वाईट उदाहरण तुम्ही समाजापुढे ठेवलं आहे, असं नाही का तुम्हाला वाटत?" यावर काही वेळ अमृता काहीच बोलल्या नाहीत. नंतर जणू स्वगत बोलावे तशा त्या उत्तरल्या, 'नाही, उलट आम्ही दोघांनी हे प्रेमाचे बंध अधिक घट्ट केले आहेत. प्रेम हा लग्नाचा मुख्य आधार असतो. आम्ही सामाजिक नियम तोडला असं तरी का म्हणायचं? तन, मन, करणी, वचन या सार्‍यांद्वारा आम्ही एकमेकांशी अत्यंत एकनिष्ठ आणि प्रामाणिक राहिलो आहोत. इतर जोडप्यांना इतकं जमलं असेलच असं नाही. प्रत्येक समस्येशी आम्ही एकत्रपणे सामना केला आहे. आणि अत्यंत सच्चेपणाने आमच्यातलं नातं जपलं आहे, जोपासलं आहे.' जराही न कचरता अत्यंत अभिमानाने त्या पुढे म्हणाल्या, 'खरं तर समाजापुढे आम्ही एक अत्यंत ठाशीव, परिणामकारक उदाहरण ठेवलंय. समाजाला आम्ही बळकट केलंय. आम्ही काय म्हणून या गोष्टीची लाज बाळगावी? उलट, आमच्याबद्दल चुकीचा समज करून घेतल्याबद्दल समाजालाच लाज वाटायला हवी."

जगाचे आपल्या प्रेमाबद्दल काय मत आहे याच्या फंद्यात न पडलेल्या अमृतांनी आपल्या प्रेमाबद्दल आपले काय विचार आहेत किंवा या जगावेगळ्या प्रेमत्रिकोणाबद्दल आपल्याला काय वाटते यावर एक कविता लिहिली होती. अमृतांनी आपल्या मरणापूर्वी काही दिवस आधी आपल्या जीवलग प्रियकराला आणि आयुष्याच्या अभिन्न जोडीदाराला इमरोजला उद्देशून लिहिलेली ही कविता अत्यंत प्रसिद्ध आहे ! तिचे अनेक भाषांत अनुवाद झाले होते.

आपल्या आयुष्यात इतकं सारं घडत असताना अमृतामधील लेखिका स्वस्थ बसणे अशक्य होते. त्यांची लेखणी प्रेम आणि विद्रोहाची गाथा एकाच वेळी रचत होती. अमृतांच्या या धगधगत्या लेखणीने प्रस्थापित लेखनाला व विचारांना जबरदस्त धक्का बसला. मात्र त्या डगमगल्या नाहीत. आपल्या कथांनी त्यांनी एक वादळ निर्माण केले. अमृतांच्या जीवनाप्रमाणे त्यांचं लेखन बहुआयामी होत गेलं. याला काही अंशी इमरोजदेखील कारणीभूत आहे. 

परस्परांवरील प्रगाढ प्रेमातून कायदेशीर लग्नबंधन न स्वीकारताही चाळीस वर्षांहून अधिक काळ अखंड धुंदीचं त्यांचं सहजीवन त्यांच्या वैचारिक परिपक्वतेची जाणीव करून देण्यास पुरेसं आहे. या सहजीवनात इमरोजनं साहिरचं अमृताच्या आयुष्यातील ‘असणं’ सहजगत्या स्वीकारून आपला सच्चेपणा सिद्ध केला होता. 

याच विषयाला अनुसरून एका प्रख्यात हिंदी लेखकाने अमृतांना विचारलं होतं की, "त्यांच्या साहित्यातील सर्व नायिका सत्याच्या शोधात घर सोडून निघाल्या, हे समाजाला घातक ठरणार नाही का?" यावर अमृतांनी शांतपणे उत्तर दिलं होतं, 'चुकीच्या सामाजिक मुल्यांमुळे घरं मोडली असतील, तर सत्याच्या आग्रहासाठी आणखीही घरांची मोडतोड झाली पाहिजे.'

अशा विचारसरणीमुळेच अमृतांच्या काव्यात बंडखोरीचे रसायन प्रेमरसातून पाझरत राहिले. पण त्याही पलीकडे जाऊन त्यांनी इतर आशय विषयांनादेखील हात घातला. विसाव्या शतकातील हिंदी आणि पंजाबी भाषेतील या कवयित्रीने साहित्य अकादमीचा पुरस्कार घेणाऱ्या पहिल्या महिलेचा मान मिळवला. अमृता एक सिद्धहस्त कादंबरीकार तसेच निबंधकार होत्या. सहा दशकांच्या त्यांच्या कारकिर्दीत त्यांनी शंभरेक पुस्तके लिहिली. यात कविता, चरित्र, निबंध, पंजाबी लोकगीते, भारतीय आणि परकीय भाषांमधील आत्मचरित्रांचा समावेश आहे. त्यांना साहित्यसेवेबद्दल पद्मविभूषण आणि साहित्याचा भारतातील सर्वोच्च असा ज्ञानपीठ पुरस्कारदेखील मिळाला होता. 

अमृताजींच्या आयुष्यातील या सर्व घडामोडीत व जडणघडणीत खुशवंतसिंह यांचा मोलाचा वाटा होता. रक्ताच्या नात्यापेक्षाही श्रेष्ठ अशा मैत्रीच्या नात्याचे हे दोघे एक मूर्तिमंत प्रतिक ठरावेत इतकी त्यांची मैत्री निस्सीम आणि गहिरी होती. विशेष म्हणजे विजातीय लिंगी मैत्रीकडे भारतीय समाज आजही जिथे संशयाने पाहतो त्याच समाजात खुशवंतसिंह आणि अमृता प्रीतम यांची अगाध मैत्री १९५० पासून सुरु झाली ती त्यांच्या अखेरच्या श्वासापर्यंत टिकून राहिली..

दोन मुलांची आई आणि विवाहित असलेल्या असलेल्या अमृताजींचा इमरोजबरोबर राहण्याचा निर्णय म्हणजे खूप मोठं बंडच होतं. त्यावर 'अमृता-इमरोज ए लव्ह स्टोरी' या पुस्तकाच्या लेखिका उमा त्रिलोक म्हणतात- 'बदल पाहिजे, बदल पाहिजे अशा गप्पा आपण मारतो. पण प्रत्यक्षात बदल घडून येतो, तेव्हा मात्र घाबरतो. अमृता-इमरोजनं स्त्री-पुरुष संबंधाबद्दलची नवी वेगळी भाषा दिली आहे.' खरंच बदल पचवणे आपल्या समाजाला कठीण जाते. 

आजकालच्या सकाळी कनेक्ट, दुपारी ब्रेकअप अन् संध्याकाळी पुन्हा दुसरीकडे कनेक्ट अशा बेगडी प्रेमयुगात साहीर- अमृता - इमरोज यांचं प्रेम खऱ्या प्रेमाचं चिरंतन आत्मिक सत्य अजरामर करून जातं. आपण साहिर -अमृता - इमरोज यांचं प्रेम जेव्हा जेव्हा वाचत जातो तेव्हा दरवेळेस आपल्या प्रेमाच्या व्याख्या अन् संदर्भ बदलत जातात. आपल्यात परिपक्वता येत जाते. आपल्यात भले अमृतांच्या प्रेमाइतकी पारदर्शकता येत नसेल तरी माझ्या मते किमान इतकी परिपक्वतेची टोचणी आपल्याला होणे हे ही काही कमी नाही. जगण्याचा खरा अर्थ अन् प्रेमातलं जगणं शोधायचं असेल तर दर दोन वर्षांनी अमृता-इमरोजच्या प्रेम अध्यायाचे वाचन व्हायलाच हवे. 

लेखाच्या शेवटी अमृतांनी इमरोजसाठी लिहिलेल्या 'मै तैनू फिर मिलांगी ..'या प्रसिद्ध कवितेचा गुलजारजींनी केलेला अनुवाद देतोय कारण त्या शिवाय हा लेख अधुरा आहे -

मैं तुम्हे फ़िर मिलूंगी …
कहाँ किस तरह यह नही जानती
शायद तुम्हारे तख्यिल की कोई चिंगारी बन कर
तुम्हारे केनवास पर उतरूंगी
या शायद तुम्हारे कैनवास के ऊपर
एक रहस्यमय रेखा बन कर
खामोश तुम्हे देखती रहूंगी

- समीर गायकवाड.

...................................................................................

भाग दोन - अमृता प्रीतम साहित्यिक आकलनाची दुसरी बाजू - 

अमृता प्रीतम यांचं साहित्यिक आकलन करताना अनेक बाबी ठळकपणे समोर येत राहतात. त्यांच्या प्रतिभाशक्तीची जाणीव ठायी ठायी होते. विविध रसांनी भरलेले त्यांचे काव्य हे त्यांचे आणखी एक मुख्य काव्य लक्षण म्हणावे लागेल. काव्यात कमी प्रमाणात आढळून येणारा रस म्हणजे अद्भुतरस! नवल, आश्चर्य, अहोऽभाव, चमत्कृती, विस्मय यांच्या विलक्षण छटा दाखविणारा, गूढत्वाकडे प्रवास करणारा, कल्पनाशक्तीला अफाट वाव देणारा हा रस. भव्यदिव्यतेचे, आकलनाच्या पलीकडील जगताचे केवळ संकेत देऊन उर्वरित प्रतिमाचित्र पूर्ण करण्याचे काम आपल्या कल्पकतेवर सोडणारा, ज्ञातापासून अज्ञाताकडे जाताना उमटणार्‍या भावभावनांचा आस्वाद घेणारा हा रस. अशीच एक अद्भुतरसाने भारलेली कविता वाचनात आली. कवितेची नायिका आहे माता तृप्ता. शीख संप्रदायाचे संस्थापक श्री गुरू नानक यांचे मातृत्व लाभलेली वत्सल स्त्री. तसे बघावयास गेले तर तृप्ता माता ही शीख संप्रदायाची आद्य जननीच! सध्या पाकिस्तानात असलेल्या तलवंडी गावात माता तृप्ता व पिता मेहता कालू यांच्या पोटी गुरू नानक यांचा इ. स. १४६९ मध्ये कार्तिक महिन्यात जन्म झाला. नुकताच गुरू नानक जयंती सोहळा व प्रकाश पर्वाचा उत्सव देशोदेशीच्या सर्व शीख बांधवांनी साजरा केला. इतिहासाने ज्या ज्या व्यक्तींची द्रष्टे, संतशिरोमणी किंवा ज्ञानी म्हणून नोंद घेतली त्यांमध्ये गुरू नानकांचे स्थान व कार्य वादातीत आहे. एका महान कर्तृत्वशाली, साक्षात्कारी संतमहात्म्याच्या जन्माच्या जशा कहाण्या असतात तशाच त्या गुरू नानकांच्या जन्माचे बाबतीतही आहेत. माता तृप्ताला नानकांचा गर्भ उदरी जोपासताना झालेले भास, तिला दिसलेली स्वप्ने, संकेत इत्यादींचे उल्लेख शीख वाङमयात येतात. तृप्ता मातेबद्दल तपशिलांत फारशी माहिती उपलब्ध नाही. परंतु ती स्वभावाने अतिशय सत्शील, कनवाळू व प्रेमळ असल्याचे उल्लेख आढळतात.

अमृतांच्या प्रतिभाशाली लेखणीतून, कल्पनेच्या भरारीतून माता तृप्ताने गुरू नानकांच्या वेळी गर्भार अवस्थेत पाहिलेली स्वप्ने ''नौ सपने'' ह्या दीर्घ कवितेतून आपल्या भेटीला येतात. उदरीचा गर्भ तृप्ता मातेला विविध प्रकारे आपल्या अस्तित्वाचे, दिव्यत्वाचे संकेत देत राहतो. नऊ महिन्यांची ही नऊ स्वप्ने. उदरीचा गर्भ जसजसा आकार घेत जातो तसतसा स्वप्नांत आणि माता तृप्ताच्या मनोवस्थेत घडून येणारा बदल अमृतांनी मोठ्या नजाकतीने वर्णिला आहे. प्रत्येक स्वप्न तृप्ता मातेला पोटातील अंकुराविषयी काही ना काही दृष्टांत देत राहते. संकेत, भास-आभास, स्वप्न व संवाद यांचे हे तलम वस्त्र शब्दांमध्ये गुंफताना कवितेमधून ठायी ठायी अमृतामधील मातृत्वही डोकावताना दिसते. त्या काळातील स्त्रीच्या रोजच्या आयुष्यातील घटनांचा मोठ्या खुबीने वापर करून अमृता कवितेचे रंगही अधिक गडद-गूढ करत जाते. चंद्र-सूर्य-तारका, नदी-सरोवर, वृक्ष-वने आदींचे रूपक तिने रेखाटलेल्या शब्दचित्राचे सौंदर्य अजूनच खुलविते. तिने कवितेत योजलेले काही शब्द आणि त्यांचा प्रतीत होणारा अर्थ अधिक गहिराईचे संकेत देत मनात रुंजी घालत राहतात.

अमृतांच्या आत्मचरित्रात हे काव्य त्यांना आपल्या आयुष्यातील एका प्रसंगावरुन स्फुरल्याचे त्या सांगतात. स्वतःचा दूरगावी गेलेला मुलगा जेव्हा आईशी संवाद साधतो तेव्हा त्या आईची होणारी अवस्था अमृतांमधील माता आणि कवयित्री ज्या तरलतेने व ताकदीने अनुभवते तीच तरलता त्यांच्या ''नौ सपने'' कवितेतून रसिकांना खुणावत राहते. एका तेजस्वी गर्भाला उदरी पोसताना माता तृप्ताने नक्की काय अनुभवले असेल? काय स्वप्ने पाहिली असतील? येणार्‍या काळाच्या खुणा तिला जाणवल्या असतील का? त्या गर्भाने तिला काही संकेत दिले असतील का? या सार्‍या प्रश्नांचा वेध घेत अमृतांची कविता एक वेगळाच अनुभव देऊन जाते.

माता तृप्ताच्या माध्यमातून अमृता जणू गर्भार अवस्थेतून जाणार्‍या स्त्रीच्या मनीचे बोल बोलतात . पोटात दिसामासाने वाढणारा जीव आपल्या हुंकारातून मातेला मूक साद घालत असतो. तिच्या स्वप्नांत, विचारांत, अस्तित्वात व्यापून राहिलेला असतो. ''नौ सपने'' कवितेत त्या स्त्रीची ही अवस्था अमृता सुंदर रीतीने वर्णन करतात.

त्यांची कविता बंडाचं आवाहन करताना अधिक फुलते. तिला शब्दांची धार चढते. 
आज वारिस शाह से कहती हूँ
अपनी कब्र से बोलो !
और इश्क की किताब का कोई नया वर्क खोलो !
पंजाब की एक बेटी रोई थी ,
तुने उसकी लम्बी दास्तान लिखी
आज लाखों बेटियाँ रो रही है वारिस शाह !
तुमसे कह रही है :

आपल्या आयुष्याची अन कवितेच्या ऊर्मीची अप्रतिम सांगड त्या आपल्या कवितांत घालतात.
एक जमाने से
तेरी ज़िन्दगी का पेड़
कविता ,कविता
फूलता फलता और फैलता
तुम्हारे साथ मिल कर देखा है
और जब
तेरी ज़िन्दगी के पेड़ ने
बीज बनना शुरू किया
मेरे अन्दर जैसे कविता की
पत्तियां फूटने लगीं है ..
और जिस दिन तू पेड़ से
बीज बन गई
उस रात एक नज्म ने
मुझे पास बुला कर पास बिठा कर
अपना नाम बताया
अमृता जो पेड़ से बीज बन गई

अमृतांनी लिहिलेल्या 'कच्चे रेशम सी लडकी', 'पिंजर', 'कैली, कामिनी और अनिता', 'अमृता प्रीतम की यादगार कहानियां', 'अक्षरोंके साये', 'कोरे कागज', 'त्रिक भवनोंकी गाथा', 'अमृता इमरोज के प्रेम पत्र - दस्तावेज', 'यह कलम, यह कागज ये अक्षर', 'मन मिर्जा तन साहिबां', 'जलते बुझते लोग', 'कम्मी और नंदा','सात मुसाफिर', 'अक्षर कुंडली' आणि आत्मचरित्र 'रसिदी टिकट' इत्यादी सर्वच रचना अप्रतिम आहेत. 

आपल्या सर्वांचे लाडके शायर, ख्यातनाम कवी गुलजार यांनी अमृतांसाठी लिहिलेली ही कविता आपल्या डोळ्याच्या कडा ओलावून जाते -
'तेरी नज्म से गुजरते वक्त खदशा रहता है
पांव रख रहा हूँ जैसे ,गीली लैंडस्केप पर इमरोज़ के
तेरी नज्म से इमेज उभरती है
ब्रश से रंग टपकने लगता है
वो अपने कोरे कैनवास पर नज्में लिखता है ,
तुम अपने कागजों पर नज्में पेंट करती हो....'

अपूर्ण ...
(लेखातील सर्व माहिती संकलन जालावरून केलेलं आहे)