बेंजामिन मोलॉईस - गीत विद्रोहाचे

मार्टिन ल्युथर किंग यांचं “ए रायट इज ए लँग्वेज ऑफ अनहर्ड !”(ज्यांचं ऐकून घेतलं जात नाही अशांची भाषा म्हणजे दंगे !) हे वक्तव्य प्रसिद्ध आहे. या वक्तव्याच्या संदर्भाशिवाय हा लेख अधुरा राहील. सद्यकाळात अमेरिकेस दंगलींच्या खाईत लोटणाऱ्या घटनेची पार्श्वभूमी आजच्या लेखास समांतर आहे. बनावट चलनाविषयीची एक तक्रार मिनिआपोलिसच्या पोलिसांकडे आली होती. यावर कारवाई करणाऱ्या पोलिसांनी कृष्णवर्णीय जॉर्ज फ्लॉईड यांची गाडी रोखली. पोलिसांनी त्यांना कारपासून दूर जाण्यास सांगितलं. त्याचा त्यांनी प्रतिकार केल्यानंतर त्यांना हथकड्या ठोकण्यात आल्या. या घटनेच्या व्हायरल झालेल्या व्हिडिओमध्ये एक श्वेतवर्णीय पोलीस जमिनीवर पडून असलेल्या फ्लॉईड यांच्या गळ्यावर तब्बल नऊ मिनिटे गुडघा दाबून बसल्याचं दिसतं. "प्लीज, मला श्वास घेता येत नाहीये," "माझा जीव घेऊ नका," अशी विनवणी फ्लॉईड करतात. रस्त्यावरच त्यांनी अखेरचा श्वास घेतलेला. जगाला मानवाधिकाराचे डोस पाजणारं अमेरिकेन नेतृत्व स्वतःचे हात किती डागाळलेले आहेत यावर कधी भाष्य करत नाही. वंशवाद आणि वर्णभेद आजही तिथे मोठ्या प्रमाणत आढळतो. कृष्णवर्णीयांनी अमेरिका सोडून जावं असं जाहीररित्या सांगणारे उजव्या विचारांचे ट्रम्प राष्ट्राध्यक्ष झाल्यापासून तर वर्णभेदास अधिक धार चढली आहे. त्यामुळे साहजिकच श्वेतवर्णीय उन्मत्तांना बळ प्राप्त झालंय. आपल्याला असुरक्षित समाजणाऱ्या कृष्णवर्णियांना अधिकच भीती वाटू लागलीय. काही दशकापूर्वी जगात सर्वाधिक वर्णभेद दक्षिण आफ्रिकेत केला जायचा, विशेष म्हणजे तो तिथे गुन्हा नव्हता. त्याच आफ्रिकेत एका कवीने त्या राजवटीचे बुरूज ढासळवणार्यात कविता रचल्या आणि जगापुढे नवा इतिहास मांडला गेला. त्या कवीचे नाव होते बेंजामिन मोलॉईस.

मनाचे लॉकडाऊन...

कोरोना व्हायरसच्या जगभरातील थैमानाला आता दोन महिने पुरे झालेत. सर्वत्र हाहाकार उडालेला आहे आणि जो तो दिग्मूढ होऊन गेलेला आहे. यावर भाष्य करणारी एक कविता युरोपमध्ये मोठ्या प्रमाणात शेअर केली गेलीय. किंबहुना तिथल्या बहुतांश देशातील प्रमुख वर्तमानपत्रात देखील तिची दखल घेतली गेलीय. ब्रिटीश राजकवी सायमन आर्मिटेज यांनी ही कविता लिहिली आहे. कवितेचे शीर्षक आहे 'लॉकडाऊन' ! ही कविता लोकांना भावण्याचं एक प्रमुख कारण आर्मिटेज यांच्या शब्दरचनेत आहे. प्रत्येक व्यक्तीला वाटतं की या तर माझ्याच भावना आहेत. अगदी सहज सोप्या शब्दात प्रवाही चित्रमय लेखन शैलीत आर्मिटेज यांनी लॉकडाऊनच्या वेदनांना तरल स्वरूपात मांडलंय. बारकाईने वाचलं तर ही कविता एक पोट्रेट आहे, ज्यात एका मनाची तगमग आहे जे कित्येक दिवसापासून अज्ञाताच्या अंधारकोठडीत कैद आहे. देहाचंच नव्हे तर मनाचंही लॉकडाऊन झाल्यावर मनाला असंख्य इंगळ्या डसतात आणि त्यातून प्रसवणाऱ्या वेदना केवळ स्मृतीविलाप करणाऱ्या न उरता अस्तित्वाचा शोध घेणाऱ्या ठरतात. आर्मिटेजनी कवितेत वापरलेल्या रूपकांचा पसारा इतका अफाट आहे की त्यांच्या अर्थाचा पट नभातून विस्तीर्ण व्हावा. महाकवी कालिदासाच्या मेघदूतपासून ते प्लेगबाधित ईयमच्या विजयापर्यंत अनेक बिंदू कवितेत लखलखत राहतात. त्यातून सुरु होतो स्वत्वाचा शोध जो वाचकास अंतर्मुख करून जातो.

कोरोना व्हाया ‘अल कॉलरा’..

सोबतचे चित्र - 1562 मधलं पीटर ब्रुगेल यांचं 'ट्रायंफ ऑफ डेथ'.

कोरोना व्हाया ‘अल कॉलरा’..
लेखक, कवी हे खऱ्या अर्थाने संवेदनशील असले तर ते कालानुगतिक सुखदुःखांच्या झुल्यावर शब्दांची मैफल सजवत जातात त्यावर कधी अश्रू झोका घेतात तर कधी हसू ! निर्मिकाचं कामच मुळात असं असतं. स्वमग्नतेच्या कोषात दंग होऊन निर्मिलेलं साहित्य तात्कालिक यश मिळवू शकतं मात्र काळाच्या कसोटीवर लिहिलेलं साहित्य दीर्घकालीन ठसा उमटवतं. भवतालच्या विश्वाचा आपल्याला जसा उमगेल तसा धांडोळा घेणं हे सच्च्या साहित्यिकाचं लक्षण मानलं जातं. त्या त्या कालखंडात येऊन गेलेल्या साथी, रोग, नैसर्गिक आपत्ती, मानवी चुकांमुळे घडलेल्या घटना, युद्धे, गृहकलह, मानवी वर्तनातील विरोधाभास आणि मानव विरुद्ध इतर चराचर अशा अनेक बाबींचं प्रतिबिंब खऱ्या साहित्यात जोरकसपणे उमटतं. जगभरातील प्रतिभावंतांनी आपापल्या परीने ते शब्दबद्ध केलंय.

पॅलेस्टाईनची द्रोहफुले - अरेबिक : खालेद अब्दुल्लाह

पॅलेस्टाईनची द्रोहफुले...

ताकद, दहशत आणि राक्षसी आकारमान याच्या जोरावर कुणी अमर आणि सर्वकालिक राहू शकत नाही. त्यास आव्हान देणारे, त्याच्याशी झगडून आपलं छोटंसं का होईना पण स्वतंत्र अस्तित्व दाखवणारे निर्माण होतच राहतात. कितीही प्रयत्नांची पराकाष्ठा केली वा कसलीही षडयंत्रे रचली तरीही अशा आव्हानांना नेस्तनाबूत करता येत नाही. मातीतून अंकुर उगवावा इतक्या सहजतेने ही विद्रोही रोपटी तग धरत नसली तरी चिकाटीने दगडमातीचं काळीज भेदून आपल्या परीने ती उगवत राहतात, जमेल तशी वाढत राहतात. अगदी जेत्यांच्या चिरेबंदी गढ्यांच्या परसदारात, अंगणातदेखील ही द्रोहफुले उगवतात. त्यांच्यातल्या प्रत्येकाला तरवारीचं पातं लाभलं नसलं तरी त्यांचा दरवळ अस्मान पेटवण्यास पुरेसा ठरतो. पॅलेस्टिनी कवी खालेद अब्दुल्लाह यांच्या 'सीड्स ईन फ्लाईट' या मूळच्या अरेबिक कवितेचा स्वैर मराठी अनुवाद याला साक्ष आहे. जीवनाच्या रसरशित जाणिवांनी आणि अर्थपूर्ण प्रतिमांनी ही कविता सजलेली आहे. पहिल्या पंक्तीपासून ती मनाचा ताबा घेते. कवितेच्या अखेरीस विद्रोहाचं बीज वाचकांच्या मनात अलगद पेरण्यात कवी यशस्वो होतो. उत्तुंग आशयाने आणि कवीच्या पार्श्वभूमीने ही कविता बोलकी झाली आहे. कवीच्या मातृभूमीची ओढ यात आस्ते कदम तरळत जाते आणि अखेरीस दृढ होत होते.

कवितेचे मर्म - शमसूर रहमान : बांगलादेश, उर्दू कविता

कवितेचे मर्म  - शमसूर रहमान : बांगलादेश, उर्दू कविता - poecy पोएसी 

एके दिवशी मी वृक्षाकडे गेलो आणि त्याला विचारलं,
“प्रिय वृक्षराज, तुम्ही मला कविता करून द्याल का ?”
वृक्ष उत्तरला,
“जर तू चिरफाळ्या उडवल्यास माझ्या सालीच्या
अन् खोडाशी एकरूप होऊन गेलास,
तर तुला नक्की कविता गवसेल. !”
ढासळण्याच्या बेतात आलेल्या भिंतीच्या कानी पुटपुटलो
"मला कविता देशील का ?"
घोगऱ्या स्वरात जुनाट भिंत वदली,
"माझ्या विटांत, आजोऱ्यात कविता दिसेल तुला !"
मग एका थकलेल्या वृद्धापाशी जाऊन गुडघ्यावर बसून तोच प्रश्न विचारला.
नि:शब्दतेची सतार वाजवत तो उत्तरला,
माझ्या चेहऱ्यावरच्या सुरकुत्या तुझ्या वदनी कोरून घे
मग पाहा, तुला कविता गवसेलच !....

फक्त कवितेच्या काही पंक्तींसाठी या
झाडापाशी, भिंतीपाशी आणि वृद्धापाशी बसून राहावं ?
आणखी किती काळ मी गुडघे दुमडून घ्यावेत ?
-------------------------

सदीचे गुलाब - मार्सेलिनी डेसबोर्डेस : फ्रेंच कविता

सदीचे गुलाब.

आज तुझ्यासाठी मला गुलाब आणायचे होते.
खरं तर त्यांनी माझी पोतडी इतकी ठासून भरली होती की,
तिच्या गाठी आवळून बांधाव्या लागल्या होत्या.

गाठी सुटल्या, गुलाब वाऱ्यावर उधळले गेले.
बेभान झालेल्या वाऱ्याने त्यांना समुद्राकडं उडवलं.
पाण्याने त्यांना पुढे नेलं पुन्हा कधी न परतण्यासाठी.
लाटांना लालिमा चढला, जणू दग्ध लाव्हाच !
अजूनही आजच्या रात्रीस माझे कपडे सुगंधित वाटताहेत,
त्या गंधभारीत स्मृतींत जणू श्वासच जारी आहेत !

मार्सेलिनी डेसबोर्डेस- व्ह्ल्मो या प्रतिभाशाली फ्रेंच कवयित्रीच्या 'लेस रोजेस दे सदी' या कवितेचा हा स्वैर मराठी अनुवाद आहे. फ्रेंच राज्यक्रांती झाल्यानंतरच्या काळात मार्सेलिनीचा जन्म झाला. तिच्या बाल्यावस्थेत असतानाच तिच्या वडीलांचा व्यवसाय मोडीत निघाला. त्यांना परागंदा व्हावं लागलं. दरम्यान तिचा बालविवाह झाला. आर्थिक गरजा भागवण्यासाठी लहानगी मार्सेलिनी आईसोबत तिच्या एका नातलगाकडे निघाली. पण काही दिवसातच प्रवासात असताना तिची आई पिवळ्या तापाच्या साथीत मरण पावली. सोळाव्या वर्षी ती जन्मगावी परतली. दिसायला सुंदर असणाऱ्या अन जन्मतःच गोड गळ्याची देणगी लाभलेल्या मार्सेलिनीने स्वतःला सावरलं आणि रंगमंचाचा आधार शोधला.

टुमारो नेव्हर कम्स अनटील इट्स टू लेट ! - 'सिक्स डे वॉर' बाय 'कर्नल बॅगशॉट'...

'सिक्स डेज वॉर' - एका ऐतिहासिक लढाईवरचे अर्थपूर्ण गाणे.... 
जगभरातल्या ज्यूंनी जेरुसलेमजवळची भूमी बळकावत, काबीज करत इस्त्राईलला स्वतंत्र राष्ट्र घोषित केलं आणि अरब जगतात खळबळ उडाली. १९४६ ते १९५० या काळात रोज चकमकी होत राहिल्या आणि पॅलेस्टाईनच्या भूमीवर रक्ताचे पाट वाहत राहिले. ज्यूंना कधी काळी विस्थापित केलं गेलं होतं त्याची ती दाहक, संहारक आणि सुनियोजित प्रतिक्रिया होती, जी एका आकृतीबंधातून आकारास आली होती. या भूमीचा इतिहास सांगतो की कधी ख्रिश्चन, मुस्लिम आणि ज्यू यांच्यात सातत्याने रक्तरंजित वर्चस्वाची अमानुष लढाई होत राहिली. विशेष म्हणजे दोन सहस्रकाच्या इतिहासात कधी मुस्लिम एकटे पडले तर कधी ख्रिश्चन तर कधी मुस्लिम. आताच्या स्थितीत ज्यूंना ख्रिश्चनांचा अप्रत्यक्ष पाठींबा आहे आणि मुस्लिम जगत एकाकी पडलेय. या अविरत संघर्षाची इतिश्री कशी व कधी असेल हे कुणीच सांगू शकत नाही. असो. तर इस्त्राईलचा बिमोड करण्यासाठी तत्कालीन युनायटेड अरब रिपब्लिक (आताचे ईजिप्त, सिरिया आणि जॉर्डन) यांनी कंबर कसली. त्यांच्यात सातत्याने युद्धे होत राहिली.

तुम एक अजनबी - फरिदा शादलु : इराणी कविता

इराणमधील गृहयुद्धाच्या दरम्यान कुठेही कबरी खोदल्या गेल्या, माणसं शक्य तशी दफन केली गेली. त्यात अनेक मृतदेहांची हेळसांड झाली. जमेल तिथं आणि जमेल तेंव्हा कबरी खोदणे हे एक काम होऊन बसले होते. त्या मुळे या कबरी अनेक सार्वजनिक ठिकाणी देखील आढळून येतात. ख्रिश्चनांच्या कबरी जशा मातीवरती उभट आकाराच्या चौकोनी बांधीव असतात तशा या इराणी कबरी नाहीत. या कबरींचा पृष्टभाग सपाट असून जमीनीलगत आहे. क्वचित त्यावर काही आयत लिहिलेल्या असतात. सुरुवातीस नातलग कबरीपाशी नित्य येत राहतात पण गोष्ट जशी जुनी होत जाते तेंव्हा कबरीची देखभाल कमी होते आणि युद्धात, चकमकीत मारल्या गेलेल्या लोकांच्या कबरी असतील तर असला काही विषयच येत नाही. लोक अशा कबरी सर्रास ओलांडत फिरतात, कारण पायाखाली काय आहे हे उमगतच नाही.

गर्भसंवेदना- काजल अहमद : कुर्दिश / इराकी कविता

तिच्या मैत्रिणींप्रमाणे
आपल्या कटीभाराचं ती आणखी कौतुक आता करू शकत नाही.
तिचे नितंब आता हलत नाहीत की सैलही नाहीत.
ती आता धाडसही करत नाही,
उंच पाळण्यात बसण्याचे आणि सुलेमानियाच्या नौकेत बसण्याचे.
तिचा वाङ्निश्चय होण्याआधी मात्र ती हे करायची.

सामूहिक कबर - खादीम खंजेर : इराकी कविता

ब्रेकींग न्यूज : निकटच्या अंतरावरच सामुहिक कबर सापडलीय !

कालच मी फोरेन्सिक मेडिसिन विभागात जाऊन आलो. 

त्यांनी माझ्या बोटांचे ठसे मागितलेले, डीएनए जुळतो का ते टेस्ट करण्यासाठी. 

ते सांगत होते की, त्यांना काही विजोड कुळाच्या अस्थी मिळाल्यात.

आशेच्या सुऱ्याच्या पात्यावर ठेवलेल्या संत्र्यासारखं दर टेस्टगणिक वाटत होतं. 

बंधू, मी आता घरी आलो आहे.

तुझ्या फोटो फ्रेमसमोर ठेवलेल्या कृत्रिम फुलांवरची धूळ हटवतोय अन अश्रूंनी त्यांचे सिंचन करतोय.